Het overkomt me wel vaker, dat ik, om het even waar ik heen ga op dat moment, overspoeld wordt door een overweldigende angst.

Wanneer alles lijkt samen te spannen opdat ik het huis niet zou verlaten. Of, op een ander moment, op te staan en te beginnen met taken. Of naar die activiteit te gaan waar alles vertrouwt zal zijn en nauwkeurig is voorbereid.

Wanneer ik het gevoel krijg langzaam dat met elke stap die ik zet lichaamsfuncties lijken uit te vallen en een onzichtbare hand mij lijkt tegen te houden. Met een bord ‘keer op toegestane wijze terug’.

Een beangstigend samenleving, hoort angst gewoon bij het leven, of …

Af en toe mailt er mij wel eens iemand met dezelfde beschrijving, en hoe daar in godsnaam iets aan te doen is. Of mee te leven valt. Of dit het hele leven zo blijft. Of er echt niets anders op zit dan de afgezaagde adviezen op te volgen. Het soort dat Dr Oz zou geven. Of een van de auteurs van de feelgoodcanon.

Angst is zonder twijfel een belangrijk issue voor veel mensen in onze samenleving. Er is dan ook veel dat angst aanjaagt (of zou moeten aanjagen). Dat angst bij het leven hoort, zal ik niet zeggen, het is dooddoener en weinig respectvol. Het is volgens mij ook niet zo eenvoudig te weten of je angstig bent of niet. Ik kon het zelf bijvoorbeeld lange tijd niet plaatsen.

Een eindeloze lijst angsten, die meestal niet gelijk blijven

De lijst van angsten die ik zelf had en heb, was en is bijna eindeloos. Ze zijn deels mee geëvolueerd en deels dezelfde gebleven.

Vroeger had ik vooral angst voor nare tekenfilmfiguren, zoals Koekiemonster, E.T. en Maja de Bij en rare mensen. Nu is er vooral angst voor kroegen, succes, koken, attracties in een pretpark waarbij je dooreengeschud wordt, neervallend knallend vuurwerk, spookrijders en dronken mensen, en, niet te vergeten, zelfingenomen (oudere) mannen. Om er maar enkele te noemen.

Elke dag ontstaan er nieuwe angsten, en doven er uit. Sommige zijn voorbijgaand, andere nemen steeds meer toe. Soms is er zelfs angst dat wie ik lief heb niet meer bestaat. Ja, niet echt autistisch, ik weet het. Sorry voor degenen onder u die dit artikel lezen met een turflijstje over wat autistisch is en wat eerder past in stoornis naar keuze.

De opkomst van mensen de niet (meer) vatbaar zijn voor angst

Eén van de grootste angsten die ik op dit moment heb, betreft mensen die niet (meer) vatbaar zijn voor angst. Zoals voor sommige mensen die niet meer alleen kunnen zijn, geen gevoel meer hebben voor barmhartigheid of solidariteit, geen medeleven meer voelen met dieren of de natuur in het algemeen …

Terwijl het leven zelf al voor voldoende angst zorgt, moet die toenemende groep mensen zonder angstgevoel het opzoeken in films, spellen of in attracties om het nog te kunnen ervaren. Of, erger nog, het uitlokken, bij zichzelf of bij anderen. Het zou me niet verwonderen dat het in de hersenen zit, en binnenkort in een nieuwe uitgave van een cultuurkritische psychoanalytische deskundige staat te lezen hoe ook mensen zonder angst een doelgroep vormen om in analyse-light te gaan.

‘Meer dan 98% van mensen met autisme ervaart angst als belangrijkste last’

Maar wat heeft angst dan met autisme te maken? Is het niet eerder iets dat op zich staat? Een teken des tijds is iemand die angst vertoont volgens mij niet, wel iemand die geen angst vertoont. Zou het dan een angststoornis kunnen zijn? Wie weet. Ik kan daar natuurlijk moeilijk iets over zeggen.

Voor mezelf vind ik die vraag alvast niet belangrijk, en zie angst eerder als het gevolg van een interactie tussen autistisch denken, een reeks ervaringen in onaangepaste omgevingen (signalen dat ik best verder zoek), en mijn begaafdheidsstructuur (hoe ik daarmee omga).

Dat angst en autisme iets met elkaar te hebben, is volgens mij wel duidelijk. In een recent onderzoekje van autismespecialist Tony Attwood bleek meer dan 98% van de door hem ondervraagde mensen met autisme aan te geven dat angst de belangrijkste last is in hun leven. Of de voornaamste beperkende factor.

Veel ingrijpender dan bijvoorbeeld moeite met verandering, een laag zelfbeeld of last van zintuiglijke onder – of overprikkeling. Daarbij vergeleken vonden zijn respondenten moeite met een baan verkrijgen en behouden relatief weinig impact hebben in hun leven.

Angst maakt wat de eenvoud zelve lijkt tot iets onoverkomelijk

Zoals ik het ervaar, maakt angst wat voor anderen de eenvoud zelve lijkt tot iets onoverkomelijk. Angst werkt gewoon verlammend op mijn verstand en belet me niet alleen op tijd te kiezen of te beslissen. Wanneer ik overweldigende angst ervaar, is het zelfs niet meer mogelijk tot een analyse of inschatting te komen die aan een keuze of beslissing voorafgaat. Dat leidt dan meestal tot een implosie of vlucht.

Meestal komt het niet zover. Wellicht omdat ik eerder angst voor dan in een situatie heb, en dit vaak samen met ingrijpende lichamelijke gewaarwordingen komt. Op een bepaald moment komt angst op, meestal op het moment dat ik me bewust van een zekere spanning, dat ik merk dat er nog onduidelijkheden zijn of ik me geen beeld kan vormen van een bepaalde situatie.

Dat kan gaan van duizeligheid over extreme hoofd – en andere pijnen tot volledige blokkade, waardoor het niet meer lukt om te doen wat ik van plan was. Ook al wil dat nog zo graag, en praat ik me moed in, of wordt ik boos op mezelf. Op het moment zelf valt er dus niet meer aan te doen dan de schade te beperken: verwittigen dat ik er niet zal zijn en rust nemen.

Omgaan met angst: het risico van controlefreak te worden

Dat angst zo nu en dan, in wisselende momenten, voor problemen zorgt op vlak van werk, relaties maar eigenlijk voor elke activiteit die een bestaand evenwicht verstoort, is iets waar ik mee moet leren leven.

Om met die angst om te gaan, heb ik natuurlijk eerst zelf geprobeerd wat eraan te doen. Het meest logische volgens mij was te beginnen met activiteiten die angst aanjagen te vermijden, of proberen situaties te controleren, overzicht te krijgen of ze in de hand te houden.

Het lukt op die wijze dan wel om angsten te vermijden, maar ik heb de indruk dat het tegelijk ook de kans verhoogt op conflicten met wie je omgaat. Je loopt het risico hetzij als controlefreak beschouwd te worden, hetzij als iemand die op een ziekelijke wijze verantwoordelijkheden ontloopt.

Ontspannende rituelen: kans op vastroesten

Een ander mogelijk antwoord op mijn angsten was om ontspannende rituelen en routines op te zetten. De valkuil daar is dat die zo vast worden dat het vooruitzicht dat een routine of ritueel in gevaar komt beangstigt.

Een belangrijker keerzijde kan ook zijn dat je teveel in de eigen comfortzone blijft, te weinig bepaalde vaardigheden blijft onderhouden, de ervaring van fouten te maken om eruit te leren verliest en zo er in vastgroeit.

Ik wil dat wel nuanceren. Als iemand verkiest in zijn of haar comfortzone te blijven, en een bepaalde activiteit niet wil doen, heeft dit altijd een oorzaak. Het heeft volgens mij geen zin te dwingen iemand in een situatie te komen die hij of zij onveilig ervaart.

Adviezen van anderen: een evenwicht vinden

In de loop der jaren heb ik ook heel wat adviezen gekregen, om in de mate van het mogelijke met angst om te gaan. Goed bedoelde, maar zinloze raad. Soms volledig gestoorde tips. Gelukkig meestal zinnige en nuttige adviezen.

De kern van al deze adviezen kan samengevat worden in een evenwicht te vinden en te bewaren tussen weg blijven van de stressoren, een positief ingesteld leven met voldoende zelfzorg na te streven en je door angsten toch niet teveel laten isoleren.

Je bedrinken of drugs gebruiken: duur en weinig langdurig effect

Mensen met weinig inlevingsvermogen in welke dimensie mijn angsten aannemen, gaven me meestal de raad ofwel de confrontatie aan te gaan met de angsten ofwel de angsten te zeggen op te hoepelen. Of ze probeerden met een of andere filosofische traditie aan te tonen dat angst een illusie is.

Bepaalde mensen wuifden het ook gewoon weg, al lachend. Of ik nu kind, jongere of volwassene was … ik was altijd te groot of te oud of te slim om daar (nog) bang voor te zijn Of ze wezen erop dat mannen minder angst hebben dan vrouwen. Wat volgens mij helemaal niet klopt.

Sommige mensen raden dan weer middelen als alcohol of zelfs drugs aan om tot rust te komen. Op feestjes bijvoorbeeld, op recepties. Zelf ben ik niet zo gek op alcohol, zeker niet in grote hoeveelheden. Het is vrij duur voor de korte termijn dat het werkt, en het verhindert concentratie en helder denken. Ik ben ook niet gek op recepties of feestjes, ik blijf er liever weg. Met de gevolgen uiteraard.

Ook de getuigenis van sommige mensen met autisme dat cannabis angst zou verlichten en een gevoel van afstand tot de sociale wereld zou geven, spreekt me niet echt aan.

Veel theorieën rond wat angst zou veroorzaken …

Bij de hulpverleners waar ik langs ging, beginnen een eerste groep meteen met een zoektocht naar de oorzaken van angst. Soms linken ze dat aan autisme, soms ook niet.

In beide gevallen kan een hele reeks oorzaken de revue passeren: van de structuur en werking van de hersenen over de afstelling van zintuigen, bepaalde hormonale –, endocriene –, spijsverterings – of andere lichamelijke processen, tot een neveneffect van trauma’s, een extreme gevoeligheid voor de negatieve gedachten van anderen. Om oorzaken als het pedagogisch deficit van ouders of de steeds voorthollende, corrupte, megalomane, oneerlijke, onrechtvaardige samenleving niet te vergeten.

De meest zinnige uitleg is deze die vertrekt uit hoe ik vanuit mijn autistisch denken de wereld ervaar. Angst zou onder andere te maken hebben met autistische logica die de ene ervaring met de andere koppelt terwijl die eigenlijk niets met elkaar te maken hebben. Vaak onlogisch, volgens de buitenwereld, maar zeer werkelijk voor wie ze ervaart.

Bij sommige mensen met autisme zijn ze het gevolg van letterlijke interpretatie (en misverstanden). Andere angsten komen dan weer door onzekerheid, onduidelijkheid, geen beeld kunnen maken van een situatie, plotse veranderingen … Voor mij lijkt alles wat buiten de comfortzone ligt, angst op te roepen.

Welke ook de oorzaak van (mijn) angst is, diep van binnen interesseert mij dat niet echt. Als ik ergens aanklop met de intentie iets aan mijn angsten te doen en daar een klankbord en advies bij wil, zit ik niet te wachten op allerhande theorieën. Ik wil vooral goed met mijn angsten leren omgaan zodat ik ze mij minder beperken.

Wat mij concreet helpt : herkennen van angst, wat ermee te doen en hoe preventief verhinderen

Een tweede groep hulpverleners, die ik meer apprecieer, denken eerder in termen van wat mij praktisch zou kunnen helpen. Waarbij er zijn die zelf allerhande trucjes voorstellen, soms te gek voor woorden, Terwijl anderen vanuit gemeende interesse meedenken en meezoeken naar wat mij concreet zou kunnen helpen.

Wat mij concreet helpt, bestaat enerzijds uit het herkennen van angst bij mezelf, hoe ik er kan op inspelen en anderzijds hoe ik het preventief kan verhinderen.

Het herkennen van angst bij mezelf vind ik niet zo eenvoudig. Volgens mij komt dat omdat het meer te maken heeft in iets wat zich goed verbergt.

Zo is mij al een aantal keer aangeraden wat mij beangstigt bij het vooruitzicht van een situatie op te schrijven en bij te houden in een ‘angstdoos’ (een toegeplakte schoenendoos met gleuf bovenaan). Dat opschrijven helpt echter meer niet dan wel, omdat mijn angst vaak mijn taal overstijgt.

Een combinatie van wat fysiek en psychisch gezond houdt

Wat voor mij meer helpt is een combinatie van voldoende lichaamsbeweging, ontspannende gewoontes (die niet te vast worden), bezig zijn met een preoccupatie, samen zijn met een (huis)dier of iemand die ik graag heb en voldoende zorg besteden aan voeding – en slaappatronen.

Ook rekening houden met mijn autisme, goed nadenken wat er in de angst werkelijk is en wat niet en een goede voorbereiding kunnen helpen. Hoe ik dat concreet kan maken, en wat de angsten werkelijk zijn, daarvoor kan ik terecht bij mijn autismecoach.

Ik probeer daarnaast ook rekening te houden met de impact van mijn angsten op mijn omgeving, en ga in overleg hoe ik de last voor hen het best kan beperken.

De mate van angst heeft bij mij ook te maken met omgaan met grenzen (overschatting bijvoorbeeld) en lijkt volgens mij verbonden met energietekort en contextblindheid.

In momenten van angstopstoten en paniekaanvallen zelf kan ik terugvallen op relaxatietechnieken (zoals ademhaling, emdr-bewegingen, …), (nood) medicatie en steeds bijgewerkte scripts om zo goed mogelijk uit de situatie te geraken.

Voor die medicatie wordt ik geadviseerd door een psychiater, die mijn hele medische achtergrond kent, zodat die binnen het hele functioneren past.

Voor een deel is er medicatie die ik op regelmatige basis neem en ook andere psychische klachten dragelijker maakt, en voor een deel is er noodmedicatie, die ik beperk in gebruik omdat ze potentieel verslavend is.  

Wat er ook geschreven wordt over medicatie (placebo-effect, dat het niet zou werken, commerciële samenzweringstheorieën) … voor mij helpt het erg goed. Maar iedereen is anders, en vooraleer tot medicatie (om het even welke trouwens) over te gaan is het best enkele kritische bedenkingen te maken. Voor jezelf dan wel, niet voor mij of voor een ander.

Tot slot: geen angst hebben voor de angst of dat je er alleen mee staat

Angst is wellicht de meest belangrijkste emotionele toestand waarin mensen met autisme vertoeven. Het is wellicht ook iets waar een aantal mensen zich constant zorgen over maken. Zal de angst het overnemen, zal ik ermee kunnen omgaan, zal het mij niet nog verder isoleren? Allemaal vragen die met een vertrouwenspersoon en/of hulpverlener besproken zouden moeten kunnen worden.

Wat in elk geval zeker is, en wat mij in elk geval een stuk minder angstig maakt, is dat heel wat mensen het ervaren, en je er dus niet alleen mee kan zijn in dit leven. Al blijft het vaak een taboe, en wordt het afgedaan als zwakheid als je het bekent. Angst integendeel afdoen als zwak, dat is pas zwakheid.