Was Hans Asperger een beschermer van “anders denkende” kinderen, of een radertje in een moordmachine? De roman The Matchbox Girl dwingt ons om in de spiegel te kijken.

Als je de recente boeken over Hans Asperger leest, zou je denken dat het over twee totaal verschillende personen gaat. In het ene verhaal is hij een held. Hij is de man die zag dat sommige kinderen anders waren, maar prachtige talenten hadden. Hij noemde ze “kleine professoren” en wordt vandaag gezien als de vader van de moderne neurodiversiteit.

In het andere verhaal is hij een schurk. Een arts die actief meewerkte met het nazi-regime. Een psychiater die besliste welke kinderen mochten leven en welke naar de beruchte kliniek ‘Am Spiegelgrund’ werden gestuurd – wetende dat dit hun doodvonnis was. Hoe kunnen deze twee beelden waar zijn over één man?

In november 2025 verscheen de roman The Matchbox Girl van Alice Jolly. Dit boek probeert dat historische raadsel op te lossen. Het laat zien hoe zorgzaamheid en collaboratie soms angstaanjagend dicht bij elkaar liggen.

Van vergeten scriptie tot wereldwijde held

Om deze controverse te begrijpen, moeten we terugkijken. Aspergers werk, oorspronkelijk een scriptie uit de oorlogstijd, was bijna vergeten. Het was de Britse psychiater Lorna Wing die zijn werk in 1980 herontdekte.

Haar herontdekking veranderde alles. Mede dankzij haar werd Asperger postuum geëerd als een voorloper.

Het invloedrijke boek NeuroTribes (2015) van Steve Silberman versterkte dit beeld enorm. Silberman schetst Asperger als een beschermer in donkere tijden. Hij koppelt Aspergers “kleine professoren” zelfs aan de moderne tech-wereld: de autistische trekken die Asperger beschreef, ziet Silberman terug in de vernieuwers van Silicon Valley.

In dit verhaal zijn autistische kinderen helden van de geest en is Asperger hun beschermheer.

De donkere onthulling: Gender en selectie

Maar in 2018 barstte de bom. Historicus Herwig Czech en auteur Edith Sheffer kwamen met nieuw, schokkend bewijs uit nazi-archieven. Ze toonden aan dat Asperger niet alleen meekeek, maar actief deelnam aan het selectieproces.

Wat vaak vergeten wordt, is de rol van geslacht in deze selectie. Asperger had bewondering voor de “kleine professoren” – maar dit waren bijna altijd jongens. Sheffers onderzoek laat zien dat meisjes en vrouwen die dezelfde trekken vertoonden, door Asperger veel vaker als “ongeschikt” werden bestempeld. Van de 789 kinderen die in Am Spiegelgrund werden vermoord, waren velen meisjes die door Asperger of zijn collega’s waren geselecteerd. Ze pasten niet in het plaatje van de “bruikbare” burger.

De reactie: Woede zonder nuance

Toen het onderzoek van Herwig Czech in 2018 verscheen, ontplofte het internet. In de vroege jaren van de socialemedia-ophef reageerden veel mensen met simplistische woede. Alice Jolly noemt hen “toetsenbordstrijders”: mensen die online verzekerden dat zij nooit de nazi’s zouden hebben gesteund.

Het was een vorm van performatieve moraal. Velen hadden het genuanceerde onderzoek van Czech niet eens gelezen. Czech sprak Asperger namelijk ook vrij van bepaalde andere beschuldigingen. Maar op sociale media verkoopt nuance niet. Voor Jolly was deze reactie een teken aan de wand: we willen de geschiedenis te simpel maken. We willen geloven in monsters, zodat we niet naar onszelf hoeven te kijken.

Twee boeken, twee waarheden

Voor schrijfster Alice Jolly was deze tegenstrijdigheid “goudstof”. Ze zag twee totaal verschillende non-fictie boeken over autisme die lijnrecht tegenover elkaar stonden:

• NeuroTribes (Silberman): Focus op talent, innovatie en de “geek”-cultuur. Asperger is hier de visionair.
• In a Different Key (Donvan & Zucker): Focus op de zware strijd van families en de noodzaak van levenslange zorg. Hier is Asperger een opportunist die de voordelen van het nazi-regime accepteerde.

Waarom een roman de waarheid beter vertelt

Jolly stelt een interessante vraag: waarom fictie gebruiken voor zo’n serieus onderwerp? Non-fictie werkt vaak met harde feiten: iemand is schuldig of onschuldig. Goed of fout. Maar de menselijke realiteit, zeker in een oorlog, is zelden zo simpel.

De romanvorm kan voorbij de simpele lijnen van goed en kwaad kijken. Het laat je niet alleen weten, maar ook voelen.

Een roman kan de lezer in de onmogelijke keuzes van die tijd plaatsen. Het dwingt je om de grijstinten te zien die in geschiedenisboeken vaak verloren gaan.

Adelheid en de 1000 luciferdoosjes

In The Matchbox Girl kijken we door de ogen van Adelheid Brunner. Zij is een 12-jarig meisje dat niet spreekt, maar communiceert door te schrijven en te tekenen. Ze heeft een obsessie: het verzamelen van precies 1000 luciferdoosjes.

Dit is geen willekeurig detail; Asperger had in werkelijkheid een patiënt met precies deze fascinatie. Jolly gebruikt dit als een “achterdeur” het verhaal in.

Adelheid is een “onbetrouwbare verteller”. Ze begrijpt de politieke context niet. Maar juist daardoor is er een parallel met de lezer. Net zoals Asperger de kinderen observeert om patronen te vinden, observeren wij Adelheid. We zien hoe we allemaal verhalen construeren om onszelf te beschermen tegen de harde waarheid.

Het morele dilemma: Van geschenk naar nut

Het boek draait om de verschuiving van waarden, belichaamd door Aspergers voorganger Erwin Lazar. Lazar stelde de fundamentele vraag: “Welk geschenk brengt dit kind ons?” Dit is een houding van pure acceptatie en nieuwsgierigheid.

Onder het nazi-regime, en in Aspergers latere werk, veranderde die vraag echter in: “Wat kan dit kind voor het Volk doen?”

Het concept van Gemüt (gemoed of gemeenschapszin) werd steeds belangrijker in de nazi-ideologie. Als een kind geen “sociaal gevoel” had, was het “onbruikbaar”. Asperger ging mee in deze verschuiving. Hij paste zijn diagnoses aan de eisen van de macht aan.

De pijnlijke ironie: Neurodiversiteit vs. Eugenetica

Hier ligt de diepste paradox. Asperger wordt vandaag geëerd als pionier van de neurodiversiteit (het idee dat neurologische verschillen natuurlijk en waardevol zijn). Maar hij werkte binnen een systeem van eugenetica (het idee dat ‘afwijkende’ mensen geëlimineerd moeten worden).

Ideeën die op zich progressief leken, werden verdraaid voor moorddadige doeleinden. Diagnostiek is nooit neutraal; het is altijd verbonden met de macht en de waarden van de tijd.

Conclusie: Onze gedeelde duisternis

Er is een oud gezegde: “Alles weten is alles vergeven.” Alice Jolly weigert dit te accepteren. Je kunt begrijpen waarom Asperger deed wat hij deed – de druk, de angst, de ambitie – zonder hem moreel vrij te spreken.

Het boek eindigt met een krachtige boodschap over “onze gedeelde duisternis”. Jolly herinnert ons aan een ongemakkelijke historische waarheid die we in Engeland en elders vaak vergeten: “Samenwerking is geen uitzondering; het zijn de verzetsmakers die uitzonderlijk zijn.”

Het is makkelijk om in 2025 te zeggen: “Ik zou een held zijn geweest.” Maar de realiteit is dat de meeste mensen meebewegen met de macht. Aspergers erfenis is blijvend en dubbel. Zijn ideeën hielpen ons denken, maar zijn daden waren fataal, of toch minstens Alice Jolly.

The Matchbox Girl daagt ons uit om nederig te zijn. Het vraagt niet om oordeel, maar om zelfonderzoek.

Alice Jolly’s The Matchbox Girl is verschenen begin november bij Bloomsbury Publishing, 2025.