Wat hebben auteur Neil Gaiman, rapper Kanye West en de Britse tv-persoonlijkheid Gregg Wallace met elkaar gemeen? Op het eerste gezicht zijn ze bij sommige mensen onder ons bekend vanwege hun publieke status. Maar er is nog iets dat hen verbindt: ze zijn alle drie beschuldigd van gedrag dat sociaal, ethisch of zelfs wettelijk over de grens gaat. En opvallend is dat ze autisme – op verschillende manieren – aanhalen als (gedeeltelijke) verklaring voor dat gedrag.

Wallace verwees naar zijn (toen nog niet officieel vastgestelde) autisme als mogelijke verklaring voor seksueel ongepaste uitspraken. Gaiman zou tegen een slachtoffer gezegd hebben dat zijn autisme hem belemmerde in het begrijpen van lichaamstaal. Kanye West, die geregeld ophef veroorzaakt met zijn uitspraken en gedrag, noemde zijn neurodivergentie als invloed op zijn doen en laten.

Dat deze mannen (toevallig of niet) autistisch zouden kunnen zijn, is op zich geen probleem. Autisme heeft invloed op hoe iemand betekenis verleent, communiceert en de wereld om zich heen ervaart. Het kan zich uiten in over- of ondergevoeligheid voor prikkels, moeilijkheden in sociale interactie of een andere manier van denken en reageren. Maar belangrijk is: autisme maakt iemand niet minder in staat om morele keuzes te maken.

Vergeleken met bovenstaande lijken mensen in Nederlandstalige gebieden – Vlaanderen, Nederland, … –  meer terughoudend om autisme in verband te brengen met (ernstig) grensoverschrijdend gedrag, uit vrees voor stigmatisering. Als het wel gebeurt, komt er meestal veel publieke verontwaardiging. Daardoor zie je ook een verschil in toon: waar Kanye West bijvoorbeeld zijn gedrag zelf koppelt aan autisme, gebeurt dat hier vaker via advocaten of de media – met felle tegenreacties van de autistische gemeenschap.

Het verschil tussen een verklaring en een rechtvaardiging

Autisme kan sommige sociale situaties complexer maken. Dingen die voor niet-autistische mensen (neurotypische personen) vanzelfsprekend lijken – zoals het aanvoelen van subtiele signalen of het volgen van ongeschreven sociale regels – zijn dat voor veel autistische mensen niet altijd. Dat kan leiden tot misverstanden of situaties waarin iemand onbedoeld onhandig of afstandelijk overkomt.

Maar dat is iets heel anders dan doelbewust iemands grenzen overschrijden. Intentie en context doen ertoe, maar ze nemen de verantwoordelijkheid niet weg. Als je over iemands grens gaat, dan heeft dat impact – of je dat nu bewust deed of niet. En als die impact schadelijk is, moet er ruimte zijn voor reflectie, herstel en, waar nodig, excuses.

Een schadelijk stereotype

Wanneer bekende personen hun autisme aandragen als (gedeeltelijke) verklaring voor ernstig grensoverschrijdend gedrag, ontstaat er een gevaarlijk beeld: dat autisme gelijkstaat aan een gebrek aan of minstens een zeer eigenaardige vorm van empathie, aan sociaal onvermogen of zelfs asociaal gedrag. Dat beeld klopt volgens mij niet en is volgens mij schadelijk voor de vele mensen met autisme die elke dag bewust en met inzet proberen om op respectvolle en integere wijze met anderen om te gaan. Er zijn zeker autistische mensen die alleen maar aan eigen winst denken, maar evengoed autistische mensen die alles zouden delen.

De meeste mensen met autisme zijn zich volgens mij wél degelijk bewust van sociale normen, ook als die hen niet intuïtief aanvoelen. Ze leren ze via observatie, oefening, reflectie en vaak met extra inspanning. Net als ieder ander zijn ze in staat om morele keuzes te maken, grenzen te respecteren en verantwoordelijkheid te nemen voor hun daden.

Geen schild, maar een deel van wie je bent

Autisme is geen moreel label. Het maakt je niet automatisch een “goede” of “slechte” persoon. Het is geen excuus, maar ook geen verklaring voor elke handeling die je stelt. Mensen met autisme zijn net zo veelzijdig, verantwoordelijk en leerbaar als ieder ander – met talenten, kwetsbaarheden en groeipotentieel. De ene persoon wordt een bekende muzikant of ondernemer, de andere blijft liever uit de schijnwerpers. Wat ze gemeen hebben, is dat ze mensen zijn – met rechten én verantwoordelijkheden.

Het is begrijpelijk dat sommigen hun diagnose liever niet delen, uit vrees voor stigmatisering, hetzij binnen of buiten de autismegemeenschap. Want het maatschappelijke beeld van autisme wordt nog te vaak gevormd door clichés: de wereldvreemde nerd, de sociaal onhandige einzelgänger, of – in het ergste geval – de “onvoorspelbare” of “gevaarlijke” ander. Zulke beelden doen geen recht aan de realiteit, en versterken het stigma dat veel autistische mensen dagelijks ondervinden.

Verantwoordelijkheid als vorm van respect

Ik zou graag zien dat er zich een samenleving ontwikkelt waarin elk aspect, elke uiting van neurodiversiteit wordt erkend en gerespecteerd – zonder mensen te reduceren tot hun medische diagnose, classificatie of categorie. Echte aanvaarding betekent niet dat alles maar goedgepraat wordt “omdat iemand autistisch is”. Het betekent dat je mensen serieus neemt – ook in hun impact op anderen.

Dat houdt ook in: verantwoordelijkheid nemen voor je gedrag. Niet ondanks je autisme, maar juist omdat je als mens – met of zonder autisme – deel uitmaakt van een samenleving waarin wederzijds respect de basis vormt. Niemand is perfect, iedereen maakt fouten. Maar volwassen worden betekent ook: leren, bijsturen en erkennen waar je tekortschiet.

Tot slot

Ook andere publieke figuren spraken al openlijk over hun autisme. Maar, anders dan de voorbeelden aan het begin van dit artikel, gebruiken ze hun (officiële of vermeende) diagnose niet als excuus – en ze maken er evenmin een mythe van. Ze tonen dat autisme niet bepaalt wat je doet, maar hoe je dingen beleeft en benadert.

Ik zou graag zien dat we autisme erkennen voor wat het is: als gedeeltelijke verklaring van wat gedrag beïnvloedt, als het moeilijk gaat of last of onbegrip veroorzaakt, niet als vrijgeleide. En ik zou wensen dat we mensen – autistisch of niet – beoordelen op hun daden, hun keuzes maar ook op hun vermogen tot verantwoordelijkheid en empathie, zonder alles op autisme terug te brengen.