Het wonderbaarlijke voorval met de hond in de nacht van de Britse schrijver Mark Haddon mag dan niet het meest geliefde boek zijn rond autisme. In de online boekenwinkels en social cataloging sites blinkt het wel uit als een van de meest besproken, gelezen en soms verdomde boeken in die categorie.

Over het debuut van Haddon lopen de meningen immers fel uiteen. Aan het ene uiterste zijn er vooral negatieve kritieken zoals ‘rommel, clichés over autisme, te bannen om de kinderlijke geest te sparen, en godslasterlijk’. Aan de andere kant echter wordt het boek in de hemel geprezen als ‘humoristisch, zeer realistisch en spannend’ en ‘het enige boek dat echt inzicht geeft in het mysterieuze denken van een autist’.

Mag ik u voorstellen: het gezin Boone

Wat er ook van zij, Het wonderbaarlijke voorval is een bitter humoristisch verhaal rond moord en mysterie, met de vijftienjarige Christopher (John Francis) Boone en de dood van de koningspoedel Wellington, bestemd voor jongeren vanaf 12-13 jaar, en volwassenen met een jonge geest.

Het verhaal speelt zich voornamelijk af in Swindon, een stadje in het zuidwesten van Engeland, waar Christopher in een huisje samen met zijn vader, Ed, woont. Ed Boone is ketelingenieur en heeft, samen met een vennoot, een klein bedrijfje dat niet al te goed draait.

Ed Boone is een alleenstaande ouder. Zijn vrouw, de moeder van Christopher, zou al een aantal jaar gestorven zijn, wordt aan het begin van het verhaal gezegd. Christopher heeft heel wat vage beelden en dubbele gevoelens tegenover haar. Uiteindelijk blijkt niets wat hij weet van haar juist, en hij zal uitvissen hoe dat precies zit.

De gruwelijke moord en de zorgleerkracht

Het verhaal begint met een (relatief) gruwelijke scène: Christopher vind de hond van de overbuurvrouw, Wellington, aan een tuinhark gespiesd. Het baasje van Wellington vind Christopher met de hond in diens armen, en laat de jongen, die zij aanziet als de moordenaar, prompt arresteren. Na een nachtje in de politiecel gaat Christopher – ondanks vermaningen van de buren en zijn vader om zich koest te houden – op pad om het mysterie van Wellingtons dood op te lossen.

De zoektocht die hij na het voorval met de hond onderneemt, leidt hem langs allerhande verschrikkingen en dwingt hem tot beangstigende treinreizen, maar brengt hij hem ook op onverwachte plekken die hem gelukkig maken. Van Siobhan, zijn begeleidster/(zorg)leerkracht op school, krijgt hij de hint om een tekst te schrijven over zijn onderzoek.

Het uiteindelijke resultaat wordt dan de roman die wij lezen. Een roman die critici nu eens het dagboek van een vijftienjarige jongen noemen, dan weer een handicap narratief, soms een komische roman, en soms zelfs (hou je vast) een postmodernistisch experimenteel construct-discours.

Maar waarom was het voorval met de hond dan zo wonderbaarlijk?

De titel verwijst naar een fragment in Silver Blaze’, een kortverhaal van Sir Arthur Conan Doyle, de geestelijke vader van Sherlock Holmes. Sherlock Holmes is meteen een lievelingspersonage van Christopher.

De titel van Haddons boek geeft echter veel meer prijs over het verloop van het verhaal. Het wonderbaarlijke voorval bij Conan Doyle gaat immers over een hond die geen geluid maakte toen er iets gebeurde ’s nachts. Terwijl honden daar doorgaans wel doen, tenzij het gaat om iemand die ze kennen. Ook bij Christopher gaat het om een vertrouwd iemand.

De man met de meeste aandacht … Christopher

De meeste aandacht van de lezer gaat wellicht naar de hoofdfiguur, Christopher, en de heel eigen manier waarop hij denkt en uitspraken doet, raadsels oplost, zich gedachten en gevoelens van anderen kan voorstellen, en op zoek gaat naar de moordenaar van de hond.

Christopher beschrijft zichzelf als iemand die niet liegt, houdt van kleine ruimtes (zolang er geen anderen bij hem zijn als hij in zo’n kleine ruimte is) en van tijdstabellen (omdat ze ons verhinderen te verdwalen in de tijd).

Christopher kan doorgaans niet goed om met veranderingen, behalve als hij astronaut zou worden. Voorts vindt hij van zichzelf dat hij goed kan schaken, omdat hij zijn verstand kan onthechten en zich kan concentreren op het schaakbord. Hij heeft ook opgemerkt dat zijn schaakpartner na een tijdje zijn concentratie verliest, aan zijn neus begint te krabben of uit een raam kijkt, en dan een of meerdere fouten maakt, en hij wint.

Christopher loopt meestal rond met een zakmes en vindt mensen verwarrend. Dat laatste om twee redenen, zegt hij. De eerste reden is dat mensen heel wat praten zonder dat ze woorden gebruiken. Zo kan één wenkbrauw optrekken alleen al heel wat verschillende dingen betekenen. Zowel ‘ik wil met jou vrijen’ maar evengoed ‘ik denk dat wat je daarnet zei echt vreselijk stom was’.

Maar wat zou Het wonderbaarlijke voorval zijn zonder de dieren … en de ouders van Christopher?

We zouden haast vergeten dat er nog heel wat andere personages zijn, die minstens even waardevol zijn.

Om te beginnen de dieren in het verhaal: Toby de tamme rat, die het huisdier is van Christopher, en Wellington, de hond die helaas al in de eerste act vermoord wordt. Christopher wil ons graag laten weten dat Toby proper is en niets te maken heeft met de pest.

Ook Christophers ouders spelen natuurlijk een grote rol in het verhaal.

Zijn vader bijvoorbeeld, die in afwezigheid van de moeder van Christopher allerlei rollen en taken probeert te combineren. Een man die het moeilijk heeft met woorden en emoties (cliché-typisch voor mannen?) maar ook erg zorgzaam is voor Christopher, ondanks de vele misverstanden en emoties. Misschien is die wel belangrijker dan Christopher zelf, want in veel opzichten de aanleiding tot het boek. Ook de evolutie van de vertrouwensrelatie tussen vader en zoon is spannend om te volgen.

Uiteraard ook de moeder van Christopher, die aan het begin overleden was aan een hartaanval in het ziekenhuis, maar uiteindelijk ergens opduikt. Een moeder die het moeilijk had met het bijzonder veel aandacht eisende kind dat Christopher vroeger was.

Ook deze mensen mogen we niet vergeten … al doen ze niet zoveel

Ook niet te vergeten is Siobhan (‘Shie-voan’), de lerares van Christopher in de school voor kinderen met buitengewone of speciale noden. Zij is individueel met hem bezig en geeft advies hoe hij zou kunnen omgaan met bepaalde problemen in de omgang met andere mensen en in de wereld om hen heen.

Daarnaast ook mevrouw Shears (de overbuurvrouw wiens hond dood is, die niet meer met Christopher wil praten en die goed bevriend is met Christophers vader) en Mevrouw Alexander (de oudere buurvrouw die bevriend wil worden met Christopher).

Er zit zoveel meer dan autisme in dit boek …

Meestal wordt Het wonderbaarlijke voorval geassocieerd met het thema autisme. Omdat de manier van spreken en denken doet sommige lezers van het boek eraan doet denken en de auteur het (volgens zichzelf jammerlijk genoeg) op de kaft van een van de eerste drukken liet vermelden. In het boek zelf wordt het nergens vermeld. Er komen bovendien heel wat andere thema’s aan bod in het verhaal die minstens even interessant zijn.

Zoals de rol van Darwin & evolutie in het leven van Christopher, de invloed van bureaucratie in het verhaal, hoe mensen omgaan woede en tegenstellingen, de betekenis van waarheid, de aandacht voor detail, de moeder – en vaderliefde, de troost van en omgang met dieren, de frustratiedrempel van ouders, logica (puzzels, wiskundige problemen en kaarten), het wiskunde-examen, als jongere omgaan met gescheiden ouders, de stabiliteit van het gezin, de worsteling om zelfstandig te worden, de stimulerende rol van onderwijs, de chaos van het leven, omgaan met verlies, het gebruik & verstaan van metaforen …

‘We doen het boek onrecht aan als we het alleen lezen vanuit interesse voor autisme’ (Mark Haddon)

Om van het boek te genieten, vind ik het ook beter dat niet aan te nemen en mee te gaan in het denken van de hoofdfiguur. Zoals Mark Haddon zelf zegt, doen we het boek onrecht als we dat wel doen, en verliest het quasi 90% van de betekenis.

Zo wordt het verhaal jammerlijk herleid tot een discussie over de ‘correcte’ beeldvorming van het hoofdpersonage, of er sprake is van een archetype, een distillatie, een voorbeeldfiguur … In sommige besprekingen lijkt het erop of Christopher, eerder dan zijn hond, vermoord en uitgebeend wordt, op zoek naar gelijkenissen en/of ongerijmdheden.

Onterechte kritiek : haast even erg als een roman tot één zin herleiden

Zo las ik in een bespreking dat het niet kan dat Christopher de trein neemt omdat hij als persoon met autisme op een speciale school zit, en, wordt er aan toegevoegd, ‘uit eigen ervaring weet ik dat je de trein niet mag of kan nemen als je uit een speciale school komt’. In een andere bespreking wordt hij dan weer merkwaardig genoeg geplaatst in de traditie van ‘idiot savants’.

Dat is haast even erg als Het Wonderbaarlijke Voorval herleiden tot één zin. Zoals ‘Jonge auti-detective vindt een dooie hond en schrijft verhaal erover’, of ‘Aspergerkind stuit op mysterie en raadt door het oplossen ervan nog meer raadsels’. Of wat dacht je van ‘Coole Aspie vindt zowel moordenaar van Wellington, zijn levensmissie als zijn moeder’?

Waarom Christopher en het wonderbaarlijke voorval dan wel zo bijzonder zijn …  

Het wonderbaarlijke voorval draait volgens mij dus niet zozeer rond autisme of de beschrijving van een handicap maar gaat eerder over hoe je iemand kan leren kennen door je in een boek te laten meevoeren in diens denken en doen.

De essentie van een boek lezen is volgens mij toch dat je, zonder er goed en wel bewust van te zijn, in het verhaal glijdt, en een andere wereld leert kennen. Of welk literair genre, fictie of non-fictie, het ook gaat.

Wat wel duidelijk wordt in het boek is dat Christopher goed is in wiskundig en (hyper)logisch denken, van raadsels houdt, en op een onhandige manier met anderen omgaat. Er wordt verteld dat hij alle landen van de wereld kent en hun hoofdsteden en elk priemgetal tot 7057. Hij houdt van dieren, wordt niet graag aangeraakt, heeft een hekel aan geel en bruin en leeft op basis van patronen en een schema dat hij in zijn broekzak houdt

Hij neemt alles wat hij hoort of ziet ook letterlijk, en heeft het moeilijk vreemd gedrag van zijn vader en leeftijdgenoten te plaatsen. De wijze waarop Christopher voor de buitenstaander soms weinig relevante informatie geeft, als personage en als verteller, geeft inzicht over zijn manier van denken dat een duidelijk anders-zijn weerspiegelt.

In een wereld waar beelden over autisme ons omringen, en er doorgaans een diepe kloof is tussen beeldvorming (in boeken, films, media) en beleving, is het merkwaardig dat Het wonderbaarlijke voorval wel een relatief goed beeld geeft maar de diagnose niet letterlijk vermeld wordt. In die zin is de beschrijving van Christopher als hoofdpersonage wel heel bijzonder voor mij.

Zowel vervreemding als intense herkenning tijdens het lezen

Het lezen van het boek gaf mij zowel een vervreemding als een intense herkenning. Christopher is immers niet alleen iemand met een anders-zijn in denken, maar duidelijk ook iemand die jonger is.

Mensen die ernaar verlangen zich in het denken van een vreemde andere onder te dompelen – en dat zijn er wat – vinden dit meestal een prachtig boek. Wie dat eerder als voyeurisme ervaart, of alles precies wil laten kloppen (met autisme, de leeftijd van de personages, de plot, de relevantie van de informatie) zal zich vermoedelijk wel ergeren aan dit boek.

Een ander element dat mij aanspreekt in het boek is de combinatie van schijnbare eenvoud en onwetendheid waarmee Christopher de wereld verkent. Eens verkend, en vastgesteld, is Christopher er wel zeker van, zoals dat een hond beslist vier stemmingen heeft, altijd trouw is, en honden nooit leugens vertellen omdat ze nu eenmaal kunnen praten. Dat staat nu eenmaal vast.

Tot slot … een aanrader maar wel vooral voor mensen met een open geest 

‘Het wonderbaarlijke voorval’ heb ik al meerdere keren gelezen, vooral dan in het Engels. Eerst zag ik niet meteen hoe het op deze blog zou passen Deels omdat ik de charme van het boek niet wilde vergallen en deels omdat ik mij wat wilde distantiëren van mensen die een boek lezen omdat er autisme in zou komen (en niet om het boek zelf).

Ik las het boek in het Engels, niet om op te scheppen of omdat ik alles in het origineel wil lezen, wel omdat een deel van de charme van dit boek, de taalhumor en de betekenis van bepaalde ‘autistische’ zinnen, verloren gaat in de vertaling.

Toch is ‘Het wonderbaarlijke vooral’ volgens mij vlot leesbaar, vrij licht naar mijn gevoel, humoristisch, spannend en herkenbaar vond ik Het Wonderbaarlijke Voorval een leuk boek om te lezen. Een aanrader maar dan voor mensen die ook een boek kunnen lezen zonder het te koppelen aan wat ze (denken te) weten over autisme.

Het wonderbaarlijke voorval met de hond in de nacht / Mark Haddon (Uitgeverij De Fontein, 2003)