Het winteruur en de winter zelf mogen dan nog verfoeid worden, het gelijknamige programma op Canvas, met Wim Helsen, maakt het voor mij heel wat aangenamer. De verwachting iets nieuws te ontdekken, de verrassende intro en de subtiele humor van de presentator maar vooral de hond Boris dragen daar toe bij. Geef die hond een eigen programma, denk ik soms, op momenten dat de gast een minder groot licht is, of het wat minder klikt met de presentator. Een hond die in een fraaie fauteuil ligt te slapen, dat zou volgens mij prachtige televisie zijn, maar wellicht niet passen in het rendementsdenken.

Laatst zag ik in Winteruur hoogleraar logica en wetenschapsfilosofie en lid van de Sherlock Holmes-society in Londen Jean Paul van Bendegem voorbijkomen in een bijzonder boeiende aflevering.

Het begon al bij de introductie. “Als we allemaal waren wie we als kind wilden worden, dan zat de maan nu waarschijnlijk vol met werkloze astronauten.” Van Bendegem had als jongere alvast geen idee wat hij wilde worden. Toen hem dat gevraagd werd op zijn achttiende, schreef hij ‘steekkaartenoverschrijver’ neer. Aan de ene kant een hoopje steekkaarten, aan de andere kant een hoopje lege kaartjes, en dan maar schrijven. Een beroep waar hij geen last met anderen zou gehad hebben.

De tekst die Jean Paul van Bendegem voor de gelegenheid voorlas, was een kort fragment uit het boek ‘Prediker’ uit het Oude Testament: Prediker 1:8-9. Als ‘vrolijke atheïst’ is dat enigszins opmerkelijk, maar, zoals Van Bendegem, toelicht, dat hoeft niet te betekenen dat boeken als het Oude Testament bij wijze van spreken (of letterlijk) door het raam gegooid moeten worden.

Het begin zegt, wat meer het geval is, alles. Alle dingen zijn onuitsprekelijk vermoeiend. Als daarmee ‘alles en iedereen’, eerder dan enkel ‘de dingen’, wordt bedoeld, vat dat ook grotendeels mijn perceptie van leven samen.

Alles en iedereen is immers ingewikkeld en daardoor ook vermoeiend op een manier die moeilijk is te verwoorden. Van Bendegem doelt in de eerste plaats op de complexiteit van hoe mensen met elkaar omgaan. ‘Zot genoeg is het universum zelf, het gehele ding, gemakkelijker te begrijpen dan wat er zich afspeelt op deze aardkloot en zeker minder vermoeiend’, verklaart hij. En dan heeft hij nog ‘het geluk’ zich als wiskunde op het universum uit te kunnen leven. Dan is (de illusie van) begrip nog enigszins te benaderen, maar mensen begrijpen is onmogelijk. Sommige mensen veranderen zelfs zodra je ook hen ook maar de indruk geeft dat je pogingen doet om hen te begrijpen.

Volgens Van Bendegem kan je uit dit fragment ook enige hoop putten. Je kan volgens de wetenschapsfilosoof niet op een punt kan komen dat je genoeg hebt gezien of gehoord. Het vermoeiende is telkens weer inzien dat je het nog niet helemaal hebt begrepen. Een gevoel van verzadiging of vervulling is er niet, al kan wiskunde dat wel een moment bieden.

In het volgende vers komt dan weer iets geruststellend: dat er niets nieuws onder de zon is, kan hoop geven. Ook de routine van het leven geeft volgens Van Bendegem hoop. Ook al gebeuren er onverwachte dingen, we staan steeds te wachten op de trein, op de bus, op iets dat gaat gebeuren. Meer zelfs, de meesterwerken en belangrijkste realisaties in de mensheid zijn tegen een achtergrond van routine gebeurd.

“Ik heb zelf een grote nood aan structuur”, stelt Van Bendegem. “Als je de achtergrond hebt van de routine, van de gewoonte, wanneer je dan iets uitzonderlijks doet, valt dat op, niet noodzakelijk voor anderen daarom, maar voor jezelf. Nu heb ik toch iets gedaan dat buiten mijn routine valt. Als je die routine niet hebt, valt het je niets op.” Ook al heb ik zelf niet al te veel routine (of minder dan ik zou wensen), en zoek ik constant naar overzicht,  klinkt zoiets als muziek in mijn oren. Zeker laat op de avond, vlak voor een poging om een nacht te slapen.

Winteruur van/met Wim Helsen, met Jean Paul van Bendegem. Uitgezonden op 13 december 2017 op CANVAS (VRT)