Vaker dan velen zouden willen, gebeurt het dat de verdachte van een bijzonder akelig misdrijf bestempeld wordt als autist. Zeker als al snel blijkt dat de verdachte, soms al bij voorbaat dader genoemd, een jonge, blanke man is, een eenzaat, redelijk ongewoon gekleed of gekapt, mogelijks obsessief begeesterd door een bepaalde obscure interesse. Nog sneller dan Justitie een persconferentie kan beleggen, komt al snel in de media dat het gaat over een eenling met autisme. Zelfs wanneer geen enkele hint bestaat over een mogelijk spoor van autisme, laat staan een eventuele formele diagnose.

Op zich is dat niet zo ongewoon. Wanneer het gedrag van mensen veelbetekenend sociale normen overtreedt, zoeken buitenstaanders een psychologische verklaring voor dat gedrag. Soms vinden ze die verklaring in autisme. Hoewel mensen met autisme op zo’n moment wel eens als monster worden afgeschilderd, is dat allerminst het geval. Het lijkt bovendien onwaarschijnlijk dat de aanwezigheid van autisme iemand in een massamoordenaar verandert maar ook andersom, iemand immuun maakt tot betrokkenheid in criminele activiteiten.

Wie de strafzaken waarin, van ver of van dichtbij, sprake is van autisme, vindt een amalgaam aan scenario’s. In sommige strafzaken lijkt de verdachte aan diagnose van autisme te hebben, maar is de manier waarop het zich uit eerder atypisch. Vaak is de aanwezigheid van autisme slechts een van de vele factoren die op elkaar ingrijpen, met een beperktere rol dan velen denken. In andere zaken leidden bepaalde kenmerken van het misdrijf, en het gedrag van de pleger, ertoe dat dat bepaalde kenmerken die met autisme geassocieerd worden een belangrijke rol hebben gespeeld. Het gebeurt ook dat verdachten, of veroordeelden, pas jaren na hun arrestatie of veroordeling, soms zelfs postuum gediagnosticeerd worden. Dat heeft onder andere te maken met  het hebben van andere symptomen, die minder aan autisme doen denken, zoals hevige achterdocht en desillusies. Tot slot bestaan er ook strafzaken waarin het, niettegenstaande gebruik van de diagnose autisme, , zeer onwaarschijnlijk is dat autisme een rol heeft gespeeld in het misdrijf.

In het boek ‘Crime and Autism Spectrum Disorders: myths and mechanismen’  van Neil Brewer and Robyn L. Young (Jessica Kingsley Publishers, 2015) wordt in de eerste plaats onderzocht of er een bepaalde basis is om aan te nemen dat mensen met autisme vatbaar zijn voor betrokkenheid bij criminele activiteiten. Dat begint met de vaststelling dat slechts een beperkt percentage van de groep mensen met autisme ooit betrokken is bij een misdrijf of misdaad. Bepaalde kenmerken van autisme dragen weliswaar bij tot criminele handelingen. Toch menen de auteurs dat die vaker voortkomen uit naïviteit, onder druk, of door uitlokking dan bewust van de implicaties. Dat wil niet zeggen, benadrukken ze verderop, dat er geen erg slechte individuen met autisme bestaan die met inzicht en bewust van de impact vreselijke misdaden plegen.

Vervolgens gaan de auteurs in op de vraag in welke mate autisme het waarschijnlijker maakt dat iemand met autisme betrokken is bij een misdrijf. Daarbij vinden ze het belangrijk te kijken naar de intensiteit van autisme, bepaalde beperkingen die eruit voortvloeien, maar ook naar de wisselwerking met omgevings – en situationele kenmerken. Ook verbanden tussen criminaliteit, zogenaamde ‘comorbide stoornissen’ en socio-economische omgevingsinvloeden die met autisme worden geassocieerd, mogen volgens hen niet onderschat worden.

De auteurs maken een onderscheid tussen tussen misdrijven begaan door mensen met autisme die toe te schrijven zijn aan bepaalde kenmerken van autisme en aan de andere kant misdrijven waarbij comorbide aandoeningen die verwant zijn aan autisme een rol spelen. Mensen met autisme kunnen immers een aparte psychiatrische stoornis of andere aandoening hebben, die het risico op crimineel gedrag beïnvloedt. Ze hebben echter reserves bij de betrouwbaarheid van bevindingen van comorbiditeit. Er zijn immers zoveel comorbide aandoeningen en socio-economische omgevingsinvloeden die kunnen verklaren waarom iemand met autisme een misdrijf pleegt. Daarnaast zijn er volgens hen ook nog ontelbare andere mogelijke verklaringen, anders dan dat er sprake is van autisme.

In hun boek wijzen de auteurs een beperkte Theoy of Mind, sterk beperkte interesses, zintuiglijke gevoeligheden en hun wisselwerking met specifieke omgevingsinvloeden aan als invloeden om betrokken te zijn bij misdrijven.

Ze zijn op zichzelf geen verklaring, maar passen in netwerk van elkaar kruisbestuivende invloeden. Als mensen met autisme in een strafzaak betrokken zijn, dan gaat het volgens hen bovendien vaak over mensen met een meer dan gewone begaafdheid en behoorlijke zelfstandigheid. Als er toch mensen met autisme met verstandelijke beperkingen bij betrokken zijn, is er volgens de auteurs geen aanwijzing voor andere omgevingsfactoren of socio-economische kwetsbaarheid. Wat volgens hen meestal wel het geval is als het gaat over mensen met verstandelijke beperkingen zonder autisme.

Als mensen met autisme betrokken zijn in strafzaken, komt dat volgens de auteur omdat ze, meestal op naïeve wijze, verstrikt geraakt zijn in criminele activiteiten, maar evenveel omdat ze door hun gedrag argwaan gewekt hebben in hun contacten met Vrouwe Justitia.

Er bestaat volgens hen een ruime waaier aan psychiatrische en socio-economische omstandigheden die, al dan niet comorbide aan autisme, een risicofactor kunnen zijn voor criminele betrokkenheid. Toch blijft een direct verband leggen tussen diverse sociale en cognitieve tekorten, comorbiditeit en misdrijven volgens hen erg moeilijk of zelfs onmogelijk.

Een analyse en beschouwing van de potentiële invloeden kan wel mogelijke oorzakelijke mechanismen naar boven brengen. Zoiets kan volgens de auteurs zowel politie als justitie en advocatuur bijstaan in het verstaan waarom iemand met autisme beperkingen heeft die het gedrag van hem of haar als verdachte heeft beïnvloed heeft, hun begrip bieden van het gewicht van het misdrijf of hun vermogen verbeteren om bepaald gedrag in te schatten.

Aan de andere kant kunnen de beperkingen, die het duidelijkst voorkomen uit autisme, leiden tot een bevooroordeelde omgang van politie en justitie met mensen met autisme. Het gedrag dat voortkomt uit dat autistisch denken en gedrag, kan ertoe leiden dat verdachten met autisme gediscrimineerd worden in situaties zoals politionele interviews en berechtiging in de rechtbank. De indruk die sommige mensen met autisme maken, speelt volgens de auteurs vaak in hun nadeel en verhoogt de kans op veroordeling. De gevolgen van de eigenschappen van autisme zijn daarnaast ook niet min voor forensisch onderzoek en voor interventieprogramma’s.

Tot slot pleiten de auteurs voor meer onderzoek als het gaat over Justitie en Autisme. Ze zien daarbij drie mogelijkheden. Een eerste invalshoek is het onderzoek naar mechanismen die aan basis liggen van de betrokkenheid van individuen met autisme in criminele activiteiten en problematische interacties met het justitieel systeem. Voorts vinden ze dat er nood is aan de ontwikkeling en betrouwbare psychometrische instrumenten die het mogelijk maken om gedrag te verklaren en onderliggende beperkingen te verstaan als zulk gedrag zich uit.

Een laatste maar niet minste invalshoek voor nieuw onderzoek is naar de ontwikkeling en evaluatie van interventies die mensen met autisme een buffer bieden tegen crimineel gedrag of tegen interacties met het justitieel systeem die een negatieve impact kunnen hebben.

De uitdaging bestaat er volgens de auteurs vooral uit te verstaan hoe mensen met autisme betrokken raken bij criminaliteit en dit kunnen vermijden. Van daaruit kunnen mensen die dag dag in betrokken zijn bij de begeleiding van mensen met autisme en justitieel medewerkers een aantal condities en instrumenten ontwikkelen die ertoe kunnen leiden dat hun rechten beter verdedigd worden. Want, besluiten ze, het is hoog tijd dat interacties van mensen met autisme met het justitieel systeem minder bevooroordeeld kunnen gebeuren.