Een televisieprogramma dat de grenzen van de humor opzoekt en daarbij een licht werpt op autistische volwassenen, dat lijkt op het eerste gezicht wat vreemd. Grenzen opzoeken, humor, en media-aandacht, ook voor wie maar weinig van autisme afweet, doet dat meer denken aan sensatie en uitlachtelevisie.

Het kan nochtans anders. Vandaag keek ik, uitgesteld, naar de ‘autisme’-aflevering van het Vlaamse televisieprogramma Taboe, van Panenka. Na afleveringen over, hou je vast, fysieke beperkingen, ongeneeslijke ziekten, andere huidskleur, visuele beperkingen, armoede, psychische kwetsbaarheid, holebi’s en obesitas, in 2018, is Taboe aan het tweede seizoen begonnen. Dit seizoen worden de grenzen van de humor opgezocht (en vaak overschreden) rond vrouwen, senioren, onvervulde kinderwensen, opvallend uiterlijk, verslaving, genderdiversiteit en dus ook autisme.

In de aflevering rond autisme, komen vier autistische volwassenen in beeld: Steven, Valerie, Bart en Elise. Op haar blog vertelt Elise hoe ze zich heeft voorbereid, hoe de opnames zijn verlopen en hoe de crew de ‘taboe-week’, in het Ardense dorpje Chiny, zo autismevriendelijk mogelijk heeft doen verlopen. Ze geeft ons een mooie inkijk over hoe de week is verlopen (naar Eurospace, een boottocht op de Maas), wat er zoal gebeurde en hoe zij zich kon ‘ontprikkelen’. Ook deelnemer Steven heeft, zowel in de pers, op sociale media als op zijn blog, geschreven over zijn ervaringen.

Helaas draait deze aflevering van Taboe maar beperkt rond de autistische mensen die aan het woord komen. Volgens mij staan zij te veel in de schaduw van de centrale figuur van het programma, diens bedenkelijke humor en al wat errond hangt. Het lukte me bij het kijken niet om mijn ergernis voor zijn persoon opzij te zetten.  Uiteindelijk heb ik het programma in stukjes en met ondertiteling bekeken. Op zo’n moment wou ik dat er een manier bestond om alleen de autistische mensen aan het woord te zien, en de ballast eruit te snijden, maar zo werkt televisie helaas niet.

Met enige kwade wil zou je zelfs kunnen beweren dat autisme maar heel beperkt tot zelfs niet aan bod is gekomen, alleen de autismebeleving van individuen die voldoende (verbaal) vaardig en stressbestending zijn om in een televisieprogramma te komen. Dat klopt slechts deels. De grote, diverse groep autistische mensen bestaat volgens mij uit meer dan mensen met bovengemiddelde ondersteuningsnoden.

Een ‘representatief beeld’ van autisme krijg je dus niet als je naar deze aflevering van Taboe kijkt, maar dat hoeft geen probleem te zijn. De legendarische uitspraak ‘als je vier autisten hebt gezien, heb je alleen die vier autisten gezien’, gaat dan ook volledig op voor deze aflevering van Taboe. Zet vier volledig andere autisten in de plaats, en je krijgt een volledig ander verhaal, dat evenmin representatief is. Het blijft telkens slechts een uitnodiging om meer open te staan voor de rode draad die doorheen alle verhalen van mensen met autisme loopt, hun eigenheid die innig en onlosmakelijk verstrengeld is met hun autisme. Een uitnodiging om verder te kijken, een kijkje te nemen op een van de vele blogs of vlogs van autistische mensen, tijd uit te trekken voor een voordracht of ontmoeting met verschillende mensen met autisme te ondernemen of een van de vele boeken van autistische auteurs te lezen.

Een van de rode draden doorheen deze aflevering van Taboe is absoluut de humor van deze vier rasechte humoristen. Waarschijnlijk is dat vaak onbedoelde humor, als reactie op de vaak seksistische, brutale en platte uitspraken van het hoofdpersonage, of als reactie op iets dat onbedoeld fout loopt in de organisatie. Uitspraken als “ik had wel liever thuisgezeten; dat geef ik gewoon eerlijk toe” lijken hier misschien niet zo grappig, maar op het moment dat ze uitgesproken werden, vond ik ze hilarisch. Ook de reacties (en analyse) telkens het hoofdpersonage grappig probeerde te zijn, vond ik enorm grappig.  Ze waren voor hem ongetwijfeld ‘een moeilijk publiek’. Dat blijkt bijvoorbeeld ook uit de ‘moeilijke vragen’ die Steven, een van de deelnemers, hem stelt.

De autistische humor wordt bovendien mooi afgewisseld met persoonlijke ideeën over wat autisme. Soms is dat behoorlijk confronterend, soms grappig, maar het is zelden saai. Zoals of autisme een stoornis of niet, het anders-zijn en de moeite ermee, (a)sociaal zijn als autist, de zin en onzin van planning, de eenzaamheid in een groep, en waarom structuur voor autisten wel eens te absoluut en te letterlijk wordt ingevuld door niet-autistische mensen.

Voor wie zelf autisme heeft, zoals ik, is veel van wat er gezegd wordt niet echt nieuw. Toch blijft het vaak vernieuwend en af en toe ook best confronterend om Taboe te bekijken. Er is immers zoveel herkenbaar. Zoals de eenzaamheid die het onvermijdelijk gevolg is van een buitengewoon bekabeld brein, en het onvermogen om het leven te bevatten zoals niet-autistische mensen dat doen. Net zoals ik elke sociaal contact ervaar als een vraagstuk dat gepaard gaat met een moeilijke rekensom. Ook ervaar ik, zoals Valerie verwoordt, dat het maar niet lukt om contact te ervaren, en ervaar ik vaak een disconnectie te ervaren met de wereld rondom mij. Alsof ik op de grote FM-band van het universum telkens net op de verkeerde frequentie sta afgestemd, met een wereld vol verre kennissen. Toch zijn deze vergelijkingen telkens ook een valkuil. Je kan immers eindeloos metaforen verzinnen voor (ervaringen vanuit) autisme, terwijl die nergens op slaan.

Wat mij vooral trof in het programma, was de eerlijkheid van de vier autisten om geen taboe’s uit de weg te gaan. Autisme is weliswaar de onmogelijkheid om een lelijke tafel niet lelijk te noemen, maar toch zijn er ook bij autistische mensen meer taboe’s dan je zou denken.

Dat autisme bijvoorbeeld gerust een stoornis mag genoemd worden, dat planning & structuur wel degelijk een groot verschil maken (als ze vertrekken vanuit de beleving van de autistische persoon), dat sociale omgang meer beredeneerd is (maar niet noodzakelijk ‘fake’) en empathie vaak wel een probleem vormt, dat organisatie van het dagelijks leven in schril contrast staat met iemands beroepsleven … het zijn enkele van de vele taboes bij veel autisten (en anderen) die in het programma moeiteloos erkend worden.

Ook het belang van veiligheid en vertrouwen wordt trouwens niet vergeten, net zoals de combinatie met adhd en anorexia, en het basisgevoel van angst dat bij een aantal mensen met autisme overheerst. Dat maakt de inbreng van de vier autistische mensen zeer waardevol en zeldzaam eerlijk.

Het is misschien al duidelijk, maar ik heb enorm veel respect voor de inspanningen van Valerie, Steven, Bart en Elise. Je moet het maar doen, een week met volstrekt vreemden, een ‘flauwe plezante’ en een cameraploeg in een afgelegen streek optrekken, terwijl je daarnaast ook nog een werk – en gezinsleven hebt, en een chronisch gevoel van vermoeidheid ervaart. Zelf zie ik het me niet zo gauw doen, ook niet als ‘exposure therapie’. Je zou haast denken dat een mate van masochisme hen niet vreemd is. Ze hebben dan ook het beste van zichzelf gegeven. Dat maakt het des te jammer dat dit door de irritante tussenkomsten van de hoofdfiguur niet altijd goed in beeld komt.

Als ze het zo goed gedaan hebben, komt dat volgens mij vooral omdat ze geleerd hebben om uit zichzelf te kunnen aangeven wat zijn/haar/hun noden zijn en wanneer ze even tijd nodig hebben om te schakelen als iets plotseling verandert. Natuurlijk hebben ze ook het vermogen om zichzelf vlot in gesproken taal uit te drukken en niet geremd te zijn door blootstellingsangst, maar het kunnen aangeven van noden en grenzen maakt volgens mij het verschil.

Zoals Stephanie Dehennin (@Poodle_Soup) op haar Twitter terecht aangeeft: “Bekijk dit als een skill, niet als een zwakheid of welk woord dan ook dat pejoratief is. Zelfstandig kunnen zeggen: ‘ik heb dit nu nodig’, komt voor sommige mensen over als ‘moeilijk doen’, maar dit is een noodzakelijke skill, en voor autisten bijzonder moeilijk. Dus moedig dat aan en respecteer het alstublieft’. Voor de leerkrachten, als een autistische leerling zegt ‘ik moet nu effe apart zitten’, dat is geen asociaal gedrag, wel verstandige zelfbescherming, een duidelijke hulpvraag en respect voor de omgeving. Zeg dan ‘goed dat je dat aangeeft, bedankt daarvoor, tot straks.’”

Tot slot ben ik dus gematigd enthousiast over deze aflevering van Taboe. Het is zeker een programma dat de moeite waard is om te herbekijken en te gebruiken als voorbeeld van goede beeldvorming. Al was het nog veel beter geweest mocht het stuk met het publiek in de zaal en de onnodige interventies van de hoofdfiguur er netjes uitgeknipt werden in de eindmontage. Daarnaast mocht het programma wel wat meer tijd nemen om de personen en niet het landschap of de attracties in beeld te brengen. Het mocht dus heel wat trager, minder ludiek en meer met focus op de gasten. Hoewel het dan wellicht een heel ander programma was geweest.