Out of the box-denken is een talent van veel mensen met autisme of ADHD. Dat was een van de tien stellingen die de Inclusieambassade enige tijd geleden, samen met Sterkmakers in Autisme, ter gelegenheid van de Dag van de Betrouwbare Informatie, voorlegde aan al wie geïnteresseerd was. 

Ruim zeven op tien respondenten antwoordden toen dat dit volgens hen klopte. Dat is veel, maar wat minder dan op andere stellingen die aangeboden werden. Het was overigens een ja of nee-vraag.  Het was dus niet mogelijk nuance aan te brengen in het antwoord. Toch is de stelling op zich niet zo absoluut. Het woordje ‘veel’ staat er immers niet voor niets. Er staat niet ‘alle mensen denken ouf of the box’. Welke mensen met ADHD of autisme dan wel buiten die box denken, blijft dan wel weer een open vraag. Aansluitend bij de opzet van deze blog laat ik hier de ADHD even weg.

De ruime ‘ja’ neemt niet weg dat er wel wat kritiek is op de hierboven vernoemde uitspraak.  Die kritiek kan je zowel lezen op blogs als zien in de vele memes die de ronde doen op sociale media. Die kritiek gaat kort door de bocht twee kanten op. Zo heb je een groep mensen die dat ‘out of box’-denken met een korreltje zout neemt, en de meeste autisten toch vooral ziet als mensen die in wisselende mate rigide denken en vooral binnen hun eigen denkwereldje bewegen. Daartegenover heb je echter ook mensen die vinden dat veel autistische mensen, maar ook veel anderen, helemaal geen ‘box’ (nodig) hebben, en er dus ook niet buiten hoeven te denken.

Er zijn daarnaast ook mensen die het opnemen voor de ‘hokjesdenkers’ onder ons. Niet alleen mensen met autisme denken in hokjes, en dat hoeft evenmin altijd negatief te zijn.

In een eerder artikel over de kunst om in hokjes te denken, gaf ik al een overzicht van de vier grootste misverstanden over ‘de hokjesgeest’.

• Een eerste mythe is dat hokjesdenkers niet buiten hun hokje om zouden kunnen denken. Dat klopt evenmin als zouden mensen die een mooi, gerieflijk en knus huis hebben nooit meer buitenkomen.
• Een tweede misverstand is dat hokjesgeesten slechts in één hokje wonen. Integendeel, zij wisselen wel eens van hokje, maar alleen als het loont of er een goede reden toe is.
• Het klopt al evenmin, ten derde, dat hokjesdenken een psychopathologische toestand van het brein zou zijn. Dat wordt al eens beweerd, maar hokjesdenkers weten dat ventileren even belangrijk is als zorgen voor gezelligheid en een warme sfeer.
• Tot slot zouden hokjesgeesten slechts binnen hun eigen systeem of stelsel denken. Ze houden weliswaar vast aan het systeem of stelsel dat hen het best ligt, maar ze leren graag van anderen en staan open voor uitwisseling.

Uiteraard is niet alles aan de hokjesgeest positief, zoals tot in het absurde vereenvoudigen, maar het andere uiterste, zonder hokje denken, zou alleen tot wispelturigheid en chaos leiden. Het beste is dus af en toe outside the box te denken, maar toch het eigen hokje te herinneren en niet te verwaarlozen, en vooral weten waar je vandaan komt.

Terzijde zou je ook kunnen opperen dat deze stelling eigenlijk veel minder positief verwoord is dan bedoeld. Wie ‘ja’ stemde, denkt misschien dat autistische mensen goed oplossingen en kansen kunnen aanbrengen buiten de bestaande kaders en creatief zijn, in de zin van originaliteit in hun logica. Lang niet iedereen denkt daar zo over. Sommige mensen vinden dat het net het tegenovergestelde betekent. Voor hen betekent deze stelling dat autisten en adhd’ers gewoon heel voorspelbaar te werk gaan, en strikt de regels volgen. Nee, zeggen zij, als je wil aangeven dat je je niet laat beperken door bestaande (ongeschreven) regels (omdat je ze niet aanvoelt, bijvoorbeeld), dan zeg je ‘outside the box’ (verwijzend naar het Engels, zoals hier). Terwijl de Nederlandse taal dan weer aangeeft dat ‘out of the box’ helemaal correct is. Of je kan het gewoon in het Nederlands zeggen natuurlijk, ‘buiten de (bestaande) kaders’.

Hoe dat atypisch brein van autistische mensen of adhd’ers gewaardeerd wordt, of het als ‘out of the box’ of net ‘hokjesgeest’ wordt benoemd, hangt volgens mij heel sterk af van over wie en door wie, waar en wanneer daar een uitspraak over wordt gedaan. Sommige autistische mensen zijn op sommige situaties heel rigide, en echte hokjesgeesten, terwijl anderen het net niet zijn op die momenten. Vermoeidheid, niet vertrouwd zijn met de situatie, sociaal al veel op de proef gesteld zijn die dag en talloze andere factoren kunnen daarmee te maken hebben.

Die andere manier van denken die samengaat met autisme of adhd heeft een aantal beperkingen en mogelijkheden, maar die zijn, letterlijk én figuurlijk, niet in één ogenblik te vatten.  Zo kan ik heel rigide zijn maar ook buiten de hokjes van dat moment denken. Geen van beiden doe ik overigens met opzet. Ik heb wel geleerd dat de meeste mensen het appreciëren als ik rigide denken vermijd.  Toch heb ik ook gemerkt dat het ook loont om binnen de hokjes te denken. Of om te weten binnen welk hokje ik precies denk, een kwaliteit die ik vaak mis bij mensen in het algemeen.

Een skepticus vraagt zich wellicht al af of niet iedereen zo’n atypisch brein heeft, en wat een typisch brein dan wel mag zijn. Wat mij betreft blijft mijn neurologische outfit of breinpaspoort vooral gevormd door werk -, school en andere situaties. Dat is volgens mij ook het geval bij ‘typische’ breinen, alleen ontwikkelen die zich op een manier die (beter) aangepast is aan historisch gegroeide verwachtingen en structuren. Er zijn overigens nog veel andere ‘atypische breinen’ dan het autistische, en je brein bepaalt lang niet alleen de manier hoe je hier en nu bent.

Zelf vind ik mijn atypisch werkend brein niet uitsluitend een meerwaarde, maar evenmin slechts een verzameling beperkingen, lastigheden en mankementen. Het ontregelt te pas en te onpas mijn leven, en soms ook dat van anderen, maar waarschijnlijk verzacht het ook andere tekortkomingen, die zouden kunnen opduiken mocht het meer typisch werken. Het is voor mij zowel een stoornis als een handicap, maar tegelijk ook een bron van kansen om andere aspecten van het leven te ontdekken die voor mensen zonder dit brein te vanzelfsprekend of zelfs ‘idioot’ (als buiten hun wereld) zijn.