Onbegrijpelijk mooi, en herkenbaar krachtig, zo omschreef ik drie jaar geleden op deze blog hoe ik vaak tegenover kunst sta. Het is zacht uitgedrukt als ik zeg dat creatieve expressie en kunst een van mijn levensader is. Enige tijd geleden volgde ik dan ook graag het ochtend webinar van Autisme Centraal, met Peter Vermeulen, over autisme en kunst.

Heel wat kunstenaars met autisme passeerden daarbij de revue. Onder andere Stephen Wiltshire, Jessy Park, George Widener, Yves Tréhin, Foeke Van Acker, Gregory Blackstock, Jeroen Pomp, Lisa Perini, Thijs van der Meiren en Jeroen Hollander kwamen daarbij aan bod. Uiteraard is deze opsomming allerminst volledig, en zijn er, ook in ons taalgebied, veel andere namen met talent. De meest bekende naam is wellicht de betreurde Landschip.

Voor het webinar begon, had ik wel wat bedenkingen. Bestaat autistische kunst wel? Is kunst gemaakt door mensen met autisme überhaupt kunst, en indien wel, is het dan altijd autistische kunst? De afgelopen jaren heb ik het een en ander al gelezen over autistische kunst. Ik ben ook al eens naar een expositie geweest waarvan werd gezegd dat er autistische kunst te zien was. Mocht me dat niet gezegd zijn, zou ik die kunst wellicht anders hebben geïnterpreteerd. Als een spel met zichzelf, met een explosie aan emotie, en gretigheid om te scheppen. Jammer dat sommige mensen daar nog steeds savant-opvattingen op projecteren en niet open kunnen staan voor de betekenis die eruit komt.

Eigenaardige kunst maar geen kunst voor robots

Autistische kunst, zo stelt Peter Vermeulen in zijn webinar, is vooral ‘eigen-aardige’ kunst. Hij situeert het niet in een of andere kunstvorm, bijvoorbeeld als outsiderkunst of art brut. Autistische kunst is volgens Vermeulen origineel qua vorm, techniek en onderwerpen en doorgaans erg authentiek. Die kunst kan je volgens hem pas ten volle waarderen wanneer je de moeite neemt om het verhaal dat erachter schuilt, en hoe het tot stand is gekomen, te leren kennen.

Die invulling van het begrip heeft zijn recht heeft, hoewel ik in de loop der jaren al andere, en misschien wel betere omschrijvingen heb gelezen en gehoord. Peter Vermeulen lijkt het volgens mij in zijn webinar in de eerste plaats over autisme en kunst te hebben, eerder dan over autistische kunst. Dat onderscheid is volgens mij relevanter dan het lijkt.

Veeleer autisme en kunst dan autistische kunst

Autisme en kunst situeert zich dan vooral in de context van autisme en talent, en autisme en creatieve expressie. Het is dan ook belangrijk dat we ‘artistieke’ mogelijkheden bij mensen met autisme vooral erkennen, stimuleren en positief waarderen. Ook al lijkt het voor sommige mensen zonder autisme gewoon aanmodderen of kopiëren, en lijken er nuttiger dingen te leren, zoals voor zichzelf leren zorgen, sociale vaardigheden ontwikkelen en maatschappelijk succes nastreven. Een zinvolle vrijetijdsbesteding hebben is voor veel mensen met autisme echter ook goud waard.

Of iemand wel of geen autistische kunst maakt, en in welke mate iemands kunst ‘autistisch’ is, daar is volgens Peter Vermeulen geen sluitend antwoord op te geven.  Misschien zijn er geen algemene regels voor. Want wat maakt bepaalde kunst tot ‘autistische kunst’? Volgens sommigen is het eigen aan autistische kunst dat het ‘systemizing art’ is, soms wat neerbuigend ‘kunst voor robots’ genoemd.

Autistische kunst als gevolg van het autistisch brein

Volgens Peter Vermeulen zit het eigen-aardige aan autistische kunst in de werking van het autistisch brein van de kunstenaar.

Dat brein werkt anders, maar, anders dan vaak wordt aangenomen, niet zoals een computer. Het is, net als dat van mensen zonder autisme, een voorspellend brein. Anders dan sommige mensen nog denken, vertrekken we van voorspellingen van ons brein, en toetsen we dit aan zintuiglijke waarnemingen. Waarnemen is dus in zekere zin een gecontroleerd hallucineren dat samen valt met de werkelijkheid. Bij mensen met autisme werkt dit voorspellen net iets anders.

Dat heeft als gevolg dat mensen met autisme zoals Nadia of Stephen Wiltshire, savant kunstenaars met autisme, volgens Vermeulen vooral tekenen wat ze gezien hebben, en niet, zoals de meeste mensen, tekenen wat ze als concept in hun verstand hebben.  Daardoor slagen ze erin eidetisch of fotografisch waar te nemen. Wie concepten begint te leren, en taal ontwikkelt, verliest deze ‘gave’, deze manier van waarnemen.

Opvallende elementen van kunst gemaakt door mensen met autisme

In het webinar gaat Peter Vermeulen vervolgens in op een aantal opvallend elementen van kunst gemaakt door mensen met autisme.

Het eerste dat volgens hem opvalt zijn de vele details, terugkomende systemen en patronen, en terugkerende thema’s zoals gebouwen en steden en veel verwerkte feiten.

Zo schrijft Gregory Helsen bij zijn werk over locomotieven erbij welke modellen het zijn, inclusief nummers, reeksen en beschikbare vermogen. Bij Foeke Van Acker valt dan weer het ongewoon perspectief op, zijn multi-creativiteit maar ook zijn evolutie in de tijd.

Kunst hoeft dus niet zeker niet bizar te zijn om autistisch genoemd te worden. Ook andersom is het dat lang niet alle bizarre, excentrieke kunstenaars autistisch zouden zijn.

Excentrieke kunstenaars of wetenschappers hoeven niet autistisch genoemd te worden

Kunstenaars autistisch benoemen, zeker postuum, vind ik, net als Vermeulen, dan ook onterecht. Ik kan er zelf in elk geval weinig mee dat kunstenaars, acteurs/actrices of wetenschappers met een zekere bekendheid gerecupereerd wordt als autist. Terwijl er zoveel getalenteerde mensen met autisme zijn die een diagnose hebben én hun autisme ook erkennen. Getalenteerd als goed zijn in wat ze kunnen, zonder hoge toppen te scheren.

Het is niet omdat bepaalde kunstenaars, zoals bijvoorbeeld Andy Warhol, wat in het oog springen, veel verzamelen, ongewone dingen met voorwerpen, dat ze autistisch zijn. Het is niet omdat ze excentriek zijn als pakweg Vincent van Gogh, dat ze met een classificatie of label autisme bedacht moeten worden.

Autistische kunst ontstaat veelal niet met een publiek op het oog

In zijn webinar beklemtoont Peter Vermeulen ook dat veel kunst van mensen met autisme niet gaat over technische beelden of bizarre voorwerpen. Het wordt ook vaak niet gemaakt voor een publiek, maar ontstaat eerder toevallig, vanuit een persoonlijke motivatie en oplossing voor bepaalde grenzen.

Zo maakt Gregory Blackstock  verzamelingen van gerief, van de schuren van de Amerikaanse staat Vermont om zijn verveling te verdrijven in de winkel waar hij werkte. Een ander thema dat vaak terugkomt is de angst voor de leegte op het kunstwerk. Denk bijvoorbeeld aan Hein Dingemans (met planten en Aboriginals, inclusief gegevens erover) of Jeroen Plomp.

Creatief en/of kunst? 

Een buitenstaander die autistische kunst ziet, een amalgaam van tramstelsels en opsommingen van feiten, zou kunnen denken dat mensen met autisme niet erg creatief zijn.

In zijn webinar vraagt Peter Vermeulen zich af wat we dan wel onder creativiteit mogen verstaan.  Is het kiezen voor ongewone, bijzondere voorwerpen, een ongewone techniek, materiaal dat je overal kan vinden, nemen wat er voor handen is en daar een andere betekenis in zien?

Hoewel Hans Asperger mensen met autisme origineel zijn, moeten we dat misschien vooral historisch zien, in functie van bescherming tegen het Nazi-regime. Misschien kiezen mensen met autisme niet zozeer voor hun voorwerpen, maar kiezen de voorwerpen hen. Misschien is hun creatie geen keuze maar eerder een reactie op een situatie die ontstaat.

Zoals Urville van Gilles Tréhin zou ontstaan zijn vanuit plaatsgebrek om blokken te stapelen en in foto-realistische tekeningen expressie vond. Zoals Jessy haar gebruik van veel kleuren vooral begon nadat haar moeder gezegd had dat ze alle kleuren uit haar kleurdoos moest gebruiken. Een ander belangrijk element is dat mensen met autisme niet zozeer voor het publiek maar voor zichzelf creëren. In die zin zijn ze niet zozeer creatief als wel authentiek.

Kunnen we de creaties van mensen met autisme tot slot wel kunst noemen? Dan is de hamvraag natuurlijk wat kunst is. Misschien is het kunst als het erkend wordt als kunst. Dat is een vraag die voor het webinar rond autisme en kunst een mooie afsluiter was.

Tot slot : de talenten erkennen en stimuleren

De vraag is volgens Peter Vermeulen misschien ook niet zo belangrijk. Belangrijker is het erkennen van creatieve en artistieke talenten  zien van ontluikende interesses, en ze duidelijk en positief waarderen, stimuleren om er iets mee laten doen. Zodat iemand met autisme er verder op kan evolueren, op zijn/haar tempo en manier. Ongeacht naar waar deze weg mag leiden. Wat dan weer een aanzet is om te hebben over de uiteenlopende talenten van heel verschillende mensen met autisme. Elk even waardevol, in de juiste context.