Sinds enkele dagen ben ik aan de slag met het boek ‘Succesvol aan het werk met autisme: hoe laat je het talent van mensen met autisme tot bloei komen?’ van bedrijfseconoom en psycholoog Maarten van Klaveren. Ik ben daar nog niet mee klaar, maar u mag een recensie verwachten in de komende dagen of weken. Ik heb immers de gewoonte om mijn tijd te nemen om boeken te recenseren. Op de redactie van Tistje is er dan ook geen deadline.“

Anders zijn tegenover kwaliteiten op de werkvloer

Toch wil ik alvast stilstaan bij een merkwaardige passage in dit boek. ‘Succesvol aan het werk met autisme’ bestaat uit vier delen: autisme begrijpen, de voordelen van autisme, succesvol solliciteren met autisme en talentontwikkeling op de werkplek. De passage waarover ik het wil hebben staat in het tweede deel, over de bijzondere kwaliteiten van autistische werknemers, de positieve rol van een college met autisme in een team en het economisch voordeel van mensen met autisme.

In het eerste deel, waarin getracht wordt autisme te begrijpen, gaat het vooral over het anders-zijn van mensen met autisme. Dat anders-zijn is vaak een verbloemende term voor beperkingen, gevolgen van de stoornis in de context, en wat zoal minder snel en minder goed gaat.

Toch kan autistisch zijn op de werkvloer volgens Maarten van Klaveren, de auteur, ook voordelen hebben, zowel voor de werkgever, de werknemer als voor collega’s in hetzelfde team of dezelfde organisatie. Hij gebruikt daarvoor de metafoor van de paardenbloem en de orchidee van de psycholoog Bruce Ellis en kinderarts W. Thomas Boyce.  

Paardenbloemen, Orchideeën en Tulpen volgens Thomas Boyce

In zijn boek ‘The Orchid and the Dandelion’ (Pan Macmillan, 2020) beschrijft Boyce dat de Zweden twee typen van veerkracht onderscheiden: de paardenbloem en de orchidee. Paardenbloemen kom je overal tegen, van in de Hollandse polder, met striemende regen en gure wind, tot in de droge aarde van een Mongoolse steppe. Mensen in deze categorie hebben niet zoveel last met de omgeving, kunnen redelijk goed omgaan met stress en vinden hun privéleven meestal belangrijker dan hun werk. Zij zorgen voor de nodige basisstabiliteit in onze samenleving.

De orchidee daarentegen heeft specifieke omstandigheden nodig om tot bloei komen: een bepaalde hoeveelheid water, de juiste standplaats, genoeg specifieke voeding en licht. Mensen die met orchideën worden vergeleken, zijn veel kwetsbaarder, vangen sneller prikkels op en lijden meer onder stress en veranderingen. Ze vereenzelvigen zich vaker met hun werk en laden op in hun privéleven. Als de omgeving aangepast is aan die voorwaarden, groeit het orchidee-type mens uit tot een schitterende en oogstrelende bloem. Daartussenin zien ze de tulp, die een beetje van beide kenmerken heeft, maar meestal de meester van het evenwicht is.

Boyce vertelt in zijn boek het verhaal van hemzelf en zijn zus: hij de paardenbloem, zij de orchidee. Omdat hij niet zo gevoelig was voor de soms vijandige sfeer in hun ouderlijk huis, blonk hij verder uit. Zijn veelbelovende zus leed onder het vele gebekvecht tussen zijn ouders en kwijnde weg door lichamelijke en psychische ziekten. Ze pleegde uiteindelijk op haar 53^ste zelfmoord. Boyce gelooft dat een gevoeliger, begripvolle omgeving haar zelfvertrouwen en overduidelijk aanwezige talenten tot bloei zou hebben gebracht en dat ze niet zo bevangen zou zijn geraakt door angst en trauma’s.

Autistische werknemers zijn geen kasplantjes

Volgens Van Klaveren, wiens naam veelzeggend is in deze context, zijn autistische werknemers meer orchideeën dan paardenbloemen of tulpen. ‘Ze hebben prachtige en nuttige talenten, maar hebben specifieke omstandigheden nodig om daarmee te woekeren’, schrijft hij. Wat die talenten, die bijzondere kwaliteiten, zijn, beschrijft Van Klaveren uitgebreid in de volgende zestien pagina’s van zijn boek. Wat mij betreft wat te veel van het goede en veel te veralgemenend

Dat autistische mensen talenten hebben, zal ik natuurlijk niet betwijfelen. Toch krijg ik het benauwd om te lezen dat een jobcoach mensen met autisme vergelijkt met een orchidee, een kasplantje bij uitstek dat niet alleen duur is maar ook veel zorg nodig heeft.

Ook al is het een metafoor, en zijn metaforen niet bepaald duidelijk voor mij, toch zijn er heel wat bloemen waar ik mij meer in herken. Zeker omdat een orchidee vaak doorgaat voor zuiverheid, onschuld en aanhankelijkheid. Dan toch liever vergeleken worden met een paardenbloem, ook in de metaforische betekenis die Thomas Boyce eraan geef. Of met een gerbera, anjer of gladiool. Als werknemer zou ik natuurlijk graag een zo goed mogelijke arbeidsomgeving en arbeidsomstandigheden hebben, maar ik hoef geen orchidee te midden van paardenbloemen en tulpen te zijn.

Tot slot : een teken van deze tijd of een misverstand?

Misschien is dit soort vergelijkingen in boeken over of rond werk voor mensen met autisme wel tekenend voor de houding van niet-autistische mensen tegenover werk voor autistische sollicitanten. Ofwel het ene uiterste, beschrijven van alle beperkingen en moeilijkheden, ofwel het andere uiterste, vergelijken met een kasplantje dat oogverblindend en teer is en moeilijk te onderhouden.

Misschien is mijn reactie tegelijk ook tekenend voor het gevaar van zo’n orchidee – en paardenbloemtheorie, en elke misverstane, te persoonlijk geïnterpreteerde of veralgemeende theorie: het gevaar van het indelen van mensen in categorieën en de dubbelzinnigheid van metaforen, die ertoe leiden dat we onbewust alleen nog naar de categorie of het label kijken en geen interesse meer tonen voor de persoon en diens talenten.