‘Ik voel me vaak enorm schuldig’, schrijft Angie, lezeres van deze blog, naar mij, ‘om zoveel dingen. Al jaren, en het lijkt er niet op te verminderen. Zou het iets met mijn autisme te maken kunnen hebben? En hoe ga ik er het best mee om volgens jou? Ik heb vaak de indruk dat veel online autisten zich niet echt schuldig voelen om wat ze anderen aandoen. Onlangs stelde ik dezelfde vraag op een forum en kreeg daar zowaar een hele schelding over me heen. Of ik niet beter niet-autisten zou vragen of ze zich niet schuldig voelen om al wat ze autistische mensen aandoen? Ik weet dat jij daar niet aan mee doet, dus ik dacht: ik doe een nieuwe poging en ga te rade bij Sam van Tistje.’

Als dat enige troost biedt, Angie, ik heb ook heel wat ervaring met schuldgevoel in teveel situaties om op te noemen, en als ik enkele van mijn vroegere therapeuten mag geloven heb ik zelfs een heus schuldcomplex. Hoewel ik niet weet waar dat vandaan zou kunnen komen. Ik weet intussen dat er nog veel andere mensen zijn met een schuldgevoel, dat overigens niet te vergelijken valt. Meer zelfs, er zijn heel wat mensen geweest, zowel bekend als onbekend, geleerd en minder geleerd, doorheen de geschiedenis die onder schuldgevoelen gebukt liepen. Het zit ingebakken in wie we zijn, in onze cultuur, in onze beschaving.

Schuldgevoel zeer persoonlijk

Het lastige met dat schuldgevoel, en je vraag om tips, is dat het natuurlijk heel persoonlijk is, en individueel, en dat het ingewikkeld is. Ik voel me alleen al schuldig om te denken dat ik jou een antwoord zou kunnen bieden, laat staan tips. Maar ik heb het je beloofd, en belofte maakt schuld. Straks is deze tekst af en heb je geen stap verder geholpen. Onbezonnen naïef dat ik het beloofd heb, voel ik me schuldig. Het lastige is, voor je het weet kan je niet meer terug.

Het zou kunnen dat het iets met autisme te maken heeft, in de zin dat sommige autistische mensen willen voldoen aan een beeld dat ze hebben van een bepaalde handeling, persoonlijkheid of doel, en dat ze zich soms schuldig voelen als dat om tal van redenen, onder andere beperkingen als gevolg van autisme, niet realiseerbaar is. Toch zijn er vast ook autistische mensen die zodanig sterk gericht zijn op hun eigen handelen en denken dat ze zich niet schuldig voelen voor de impact van wat ze doen op anderen, of dat ze te weinig verbeelding hebben om te bedenken hoe anderen die impact ervaren.

Het is dus volgens mij een tweesnijdend zwaard, en ik zou niet willen veralgemenen. Ik denk dat er ook autistische mensen zijn die zich helemaal niets kunnen voorstellen met het woord ‘schuld’ of bij ‘schuldgevoel’. En, toegegeven, ik vind het ook geen eenvoudig concept. En natuurlijk zijn er ook heel wat niet-autistische mensen die zich niet bewust zijn en zich niet schuldig voelen van wat ze aanrichten bij anderen.

Hoewel ik gelukkig niet direct schulden heb, in de zin dat schuldeisers een deurwaarder kunnen sturen om mijn inboedel op te eisen, sta ik bij velen in het krijt. Ik heb dan ook vaak het gevoel schuldbeladen te zijn. Ik heb geleerd, in therapie en daarbuiten, dat zo’n schuldgevoel me vaak opgedrongen is, om een zekere macht uit te oefenen, om me onder controle te houden. Dat het een middel is dat gebruikt wordt door religie en politiek, door economie, cultuur en zelfs in de dagelijkse omgang. En dat we terug moeten kijken naar onze kindertijd om er los van te komen.

Zo herinner ik me dat ik vroeger dacht dat ik mijn ouders het geld dat ze in mijn opvoeding hadden gestoken ooit zou moeten terugbetalen. Ze hebben me verzekerd dat dit op geen enkele manier moet. De maatschappij is helaas minder lief gebleken. Voor elke inspanning die zij doet, of ik dat nu wens of niet, wordt er iets teruggevraagd. Zo kan ik niet anders dan met een levenslang schuldgevoel leven. Misschien komt dat van de katholieke tien geboden. Wie weet. Alle tien heb ik trouwens al wel eens, en soms zelfs meerdere keren, overtreden. Op dat vlak ben ik een verloren zaak.

Zo weinig mogelijk beloven en beloftes onder druk snel vergeten

Sinds ik me meer bewust wordt van de omvang van mijn schuldgevoelens, probeer ik niet zoveel meer te beloven en zeg ik vaker ‘nee’ dan ‘ja. Dat is voor mij een manier om preventief mijn schuldgevoel niet groter te maken. Ik kan natuurlijk niet van tevoren weten of een belofte kan houden, maar ik weet intussen wel iets beter mijn beperkingen aan te geven. Ik kan bijvoorbeeld geen twee voordrachten per dag verzorgen, niet naar een familiefeest gaan en de maaltijd bijwonen, en niet zomaar een vliegticket boeken en op reis gaan. Om maar enkele voorbeelden te geven.

Daarnaast voel ik me minder schuldig dan vroeger als ik me niet aan beloftes kan houden die enigszins onder druk zijn aangegaan. Of als de afspraken die ik heb gesteld om iets te doen zijn gebroken. In dat geval vind ik dat de overeenkomst die ik met iemand had niet meer hoeft door te gaan. Dat gebeurt gelukkig niet al te veel, want ik lijd er ook onder als iets niet kan doorgaan wat is afgesproken.

Niet de beste willen zijn, er zijn en mijn best doen is 150% beter dan wat anderen doen

Ik merk ook dat ik veel minder dan vroeger de beste versie van mezelf wil zijn (en daar dan niet aan kan voldoen). Dat lokt natuurlijk wel wat boegeroep op, en mensen die vinden dat ik niet meer zo ambitieus ben als vroeger. Ik heb geleerd dat het niet perfect moet, omdat gewoon mijn best doen al meer dan 150% beter is dan de meeste andere mensen. Als ik al gewoon kom opdagen, en er volledig ben, fris en monter, dan is de helft van de opdracht van wat ik doe al af. Soms voel ik me wel eens schuldig dat ik met de minste inspanning al zoveel lof krijg, maar meestal komt het net daardoor. Als ik iets doe of maak met alles wat ik in me heb, wordt het meestal op rotte tomaten of eieren onthaald.

Weten dat ik niet alles kan overzien

Weten dat ik niet alles kan overzien, voorbereiden, plannen maar ook dat ik niet alles moet overnemen van wie onvoorbereid is,. Dat ik niet in de bres moet springen voor wie denkt dat alles goed komt op het moment zelf, dat heeft me ook geholpen om me niet zo schuldig te voelen. Ik hoef niet meer absoluut te voldoen aan de hoge eisen die ik aan mezelf stelde, of de normen en waarden waaraan ik van mezelf moest voldoen. Ik hoef me als inactieve, randburger zonder maatschappelijke status niet meer zo hard in te spannen om te voldoen.

De gedachten eraan maken het erger

Tot slot heb ik geleerd dat schuldgevoelens er niet zozeer zijn door wat ik heb gedaan of beloofd heb te doen, maar door de gedachten erover, over het niet voldoen aan de verwachtingen van anderen die mij helemaal niet in gedachten hebben. Ik hoef me overigens ook helemaal niet schuldig te voelen om waar ik hier en nu sta. Meer zelfs, ik zou eerder trots om wat ik allemaal niet gedaan heb in mijn leven. Om alle onheil, alle irritaties en alle zenuwinzinkingen die ik anderen heb bespaard door niet in hun omgeving dingen te doen die anderen doen. Uiteindelijk, denk ik, dat het vooral dat is wat helpt tegen schuldgevoel, voor mij dan toch, en dat ertoe leidt dat ik af en toe wat liever ben voor mezelf. Af en toe, dat wel.