Dat mensen met autisme creatief zouden kunnen zijn, is niet zo vanzelfsprekend. Zeker niet als je slechts sporadisch met autistische personen in contact komt. Technisch sterk, goed in proeven en analyseren, kritisch en zorgend, ja, maar creatief? Mensen met autisme reageren op de somberheid van de wereld toch veeleer met rituelen, routines en (zelfbedachte) tradities eerder dan met creativiteit vanuit verbeeldingskracht? Als autisten dan wel creatief worden genoemd, is het toch meestal in de context van dode excentrieke kunstenaars of wetenschappers, aan lager wal geraakte genieën met dadingsdrang of verzamelwoede of bizarre eenzaten die morsen met verf of lichaamssappen.

Ik ben in het verleden vaak creatief genoemd. Telkens wanneer ik getest werd op intelligentie of voor één of andere psychiatrische aandoening. Al was dat voornamelijk een poging om iets positief te vinden, en niet te moeten zeggen dat ik economisch, taalkundig, pedagogisch, psychologisch, wetenschappelijk, wiskundig of sportief een minkukel was. Creatief, dat was de restcategorie, een troostprijs. Of gewoon een eufemisme voor raar, zoals beperking tegenwoordig gebruikt wordt als een verbloeming voor gehandicapt. Creatief had niets van doen met scheppingskracht of speciaal zijn. ‘Een artiest ga je nooit worden’, kreeg ik er soms bij te horen. Dat laatste mocht ik vooral niet in mijn hoofd halen.

Creativiteit is het vermogen om wat iemand ter beschikking heeft aan kennis en vaardigheden, inclusief vaardigheden voortvloeiend uit medische en andere beperkingen, een combinatie te maken die getuigt van een eigenzinnige interpretatie en die een dialoog erover op gang brengt. Dat was meestal de uitleg die ik kreeg toen ik vroeg wat de vermelding ‘creatieve persoonlijkheid’ concreet betekende. Of minstens de positieve kant ervan.

In één adem kreeg ik namelijk ook te horen dat ik goed was in theorieën en systemen opbouwen die geen enkele zin of nut hebben. Dat ik me bovendien regelmatig verloor in associatief en divergent denken. In het leggen van linken tot in het onzinnige en denken in mogelijke maar ook onmogelijke richtingen.

Alleen verhalen verzinnen over gebeurtenissen die ik onrealistisch of onlogisch vond of tekenen van voorwerpen die volgens mij niet konden kloppen, daar bleek ik veel minder goed in. Hoewel de verhalen die ik vertelde, zo onrealistisch of onlogisch waren volgens anderen, of de tekeningen die ik maakte gewoonweg zo ‘bizar’ waren, dat ze wel verzonnen moesten zijn.

Iets positiever vond ik een lerares woordkunst die ze me ooit zei dat ik eigenlijk alleen creatief ben als het heel dicht of zelfs ‘in mij’ zit. Dat is vooral origineel, maar veel minder vernieuwend. Zo sta ik te dicht bij mijn creatieve expressie, en heb ik het moeilijk om een creatie los te laten of afstand te nemen als een creatie ‘af’ is.

Een manier om dat wel te doen, bijvoorbeeld als ik schrijf, is onder een schuilnaam of roepnaam (‘Tistje’) te schrijven.  Heel wat andere mensen met autisme blijken daar veel minder een probleem mee te hebben. In onderzoek rond ervaringsverhalen wordt vermeld dat dit komt doordat mensen met autisme een beperkter bewustzijn zouden hebben over de implicaties van hun creatieve expressie, voor zichzelf en voor hun omgeving. Ik laat in het midden of dat werkelijk zo is.

Overigens, wanneer is een creatie of om het even wat ooit ‘af? En vanaf welk punt moet je er beginnen ‘af blijven’? Dat vind ik nog steeds het moeilijkste van creëren in de zin van iets maken. Of het in woord, beeld, beweging of met stof of verf is. In workshops rond meer traditionele kunstvormen – schilderen, tekenen, beeldhouwen, boetseren, … – blijkt mijn kunst toch vooral een variatie op thema, zonder echt verhaal of vernieuwende ideeën. Ik blijf ofwel te dicht bij mijn inspiratiebron ofwel te dicht bij mezelf. Als ik het positief verwoordt, voel ik me beter bij het genieten en de analyse van en het schrijven over creatieve expressies van anderen dan in het maken ervan.

Aan de andere kant heb ik ook vaak gemerkt dat ‘creatief zijn’ eerder een vloek dan een zegen was als je geloofwaardig wilde overkomen. Volgens mijn leraren wiskunde was ik bijvoorbeeld te creatief om wiskundig of wetenschappelijk te denken. Ik zag er dan ook een uitdaging in om mijn eigen toets te geven aan de natuurwetten, wiskundige stellingen en chemische processen. Ook al leidde dat wel eens tot wrijvingen die explodeerden, letterlijk en figuurlijk.

Tijdens mijn leven tot nu toe hebben kwatongen wel eens beweerd dat ik creatief zou omgaan met bepaalde waarheden. Creativiteit als een vorm van liegen. Ik herinner me ook levendig hoe mijn lector Fiscaliteit in mijn opleiding Accountancy mij toevertrouwde dat ik volgens haar wel zeer creatief bezig was met mijn boekhouding. Met andere woorden: ik was de boel aan het belazeren, en bedrog aan het plegen. Hoewel, achteraf bezien bleek dat niet zo negatief, ik had een ruime onderscheiding voor het examen.

Creativiteit beperkt zich volgens mij bijlange niet tot schone, moderne, actuele of podiumkunsten. Het vergt bijvoorbeeld heel wat creativiteit om overeind te blijven met beperkingen als een handicap of autisme, met de golven van verandering als je samenleeft met iemand met autisme of met de talloze uitdagingen die mensen tegenwoordig voor de voeten krijgen geworpen.

Zelfs het opstellen van een planning en overzicht, kan een creatieve daad zijn, in de zin dat je er een stuk van jezelf insteekt en het niet klakkeloos overneemt van een bestaand sjabloon. Met in je achterhoofd dat er bij de uitvoering van die planning altijd wel een moment zal zijn waarop je creatief zal moeten omgaan met een verandering.

Hoewel ik besef dat de meeste auteurs, zoals Arthur Koestler en Erich Fromm, het iets hoogdravender willen houden. Wellicht is dat omdat ze daar nooit bij hebben stilgestaan. Als ze er al mee geconfronteerd zijn geweest bij leven en welzijn. Creativiteit komt volgens mij voornamelijk voor in de kleinste dingen die je normaal saai vindt, in tradities en rituelen vanuit een hoek zien die voor een ander ‘waanzinnig’, ‘bizar’, ‘shockerend’ of gewoon ‘kinderachtig naief’ kan zijn.

In mijn boek ‘Autistisch gelukkig’ ga ik dieper in op de vormen van creativiteit die volgens mij kunnen bijdragen tot een leefbaar evenwicht tussen maatschappelijk leven en autistisch kunnen zijn. Die twee zijn overigens geen tegengestelden. Alleen ontstaan wel eens wrijvingen tussen beiden, en beiden vinden dat die aan de ander te danken zijn.

Creatief met die spanningen omgaan vergt kritische zelfreflectie en zelfbewustzijn, wat bij de meeste mensen minder goed ontwikkeld is, maar ook bewustzijn en begrip bij de mensen om hen heen. Die invulling van creativiteit, constructief omgaan met spanningen en daar iets vernieuwend van maken, vindt vooral in bedrijfskunde en personeelsbeheer gehoor.

Toegegeven, zelf associeer ik creativiteit ook eerder met kunst met een grote K. Dat is mij dan ook bijgebracht in lessen rond cultuur – en kunstbeleving, met leeslijsten en verplichte bezoeken naar tentoonstellingen en exposities van grote en minder grote meesters. Ook tijdens de vele reizen die ik maakte met mijn ouders, hebben we veel musea en haast nog meer kerken bezocht.

Zelf vind ik de zogenaamde ‘zotte’ dingen in musea en daarbuiten (tenzij dan participatiekunst) het meest inspirerend. Eerder dan geschoold te zijn moet je om daarvan te genieten (of het te verstaan) vooral je eigen veronderstellingen kunnen loslaten. Een beetje voeling met je lichaam kan ook helpen. De breedte van de waaier van iemands kunstappreciatie weerspiegelt iemands persoonlijkheid en begaafdheid, las ik ergens, en misschien klopt dat wel. De lacherigheid waarmee er door sommige mensen naar gekeken wordt naar die ‘actuele’ kunst toont volgens mij eerder de confrontatie met opgesloten zijn in opgelegde en vaak verarmde verbeelding.

Dat mensen met autisme creatief zouden zijn, is voor buitenstaanders moeilijk te verstaan, heb ik wel eens gemerkt tijdens voordrachten. In elk geval benaderen ze het oplossen van creatieve vraagstukken op een zodanig andere manier dat het een raadsel is hoe dat genoemd mag worden. Origineel is het vaak, onconventioneel ook. Mogelijks, oppert er altijd wel iemand, omdat ze totaal los staan van sociale of creatieve regels of maatschappelijke belemmeringen. Weinig mensen zouden bijvoorbeeld hun reproductie van een spoorwegnet of de skyline van een grote stad als een creatieve expressie zien, laat staan ermee uitpakken op exposities of online media, oppert er nu en dan iemand.

Dat de meeste mensen met autisme een of andere opmerkelijk gave hebben, daar lijken echter maar weinig mensen die ik ontmoet aan te twijfelen. Noem het een talent, een piekvaardigheid, een geniale trek, maar een beetje autist zou ermee geboren zijn. Hoewel er meteen wordt aan toegevoegd dat de noodzakelijke voorwaarden om er iets mee te kunnen bijna nooit aanwezig zijn. Mensen met autisme kunnen weliswaar goed details opmerken en, als ze veel verstand hebben, er waanzinnige constructies rond verzinnen, maar ermee naar de mensen stappen, en in functie van mensen werken, dat ontbreekt, klinkt het wel eens.

Kortom, creatief genoemd worden en creativiteit is in onze samenleving omhuld door dubbelzinnigheid en zeker niet altijd positief. Ondernemend en veerkrachtig, pragmatisch innovatief, constructief praktisch meedenkend,, bedachtzaam in handelen, empowerend empathisch herstelgericht, … die labels neem ik met graagte aan. Maar creatief? Nee, toch liever niet. Laat anderen maar creatief zijn, op hun manier. Ik zal wel creaties bekijken, verwoorden, steeds opnieuw uit elkaar halen  en terug opbouwen om nieuwe betekenissen te vinden. Laat mij dus maar bezig zijn, foefelen en prutsen dat het een lieve lust is.