Hoe iemand gezien wordt, zegt weinig over wie iemand is. Het zegt slechts hoe anderen die persoon een plaats in het leven geven. Anderen die op hun beurt ook een plaats krijgen toegewezen.

Schijt aan wat anderen over ons denken?

Hoe we omgaan met hoe anderen over ons denken, heeft wel invloed op wie we uiteindelijk worden. Sommigen kiezen ervoor schijt te hebben aan wat anderen denken. Door zichzelf vrij te vechten van al die meningen. Of ze ontkennen gewoon dat anderen iets over hen denken. Zelf kan ik niet ongevoelig zijn voor de opinies van anderen. Al heb ik het geluk genetisch voorbestemd te zijn om blind of onbewust te blijven voor een deel van die meningen.

Soms wordt het labelen genoemd. Eigenlijk is dat onvolledig. In het Engels verwijst labelen naar anderen een plaats geven in de groep mensen met een psychische stoornis. Als mens met autisme voel ik mij niet beoordeeld als iemand met een ‘mental disorder’. Daarentegen voel ik mij wel gelabeld als buitenstaander, als outsider, als iemand die niet voldoende capaciteiten heeft om als volwassene mee te praten. Al lukt het na talloze trainingen en studies wel om die anderen te misleiden en maturiteit te veinzen. Toch voor een korte tijd.

Een toegewezen plaats

Dat een ‘label’ of een ‘plaats in de samenleving’ toegewezen is, zullen sommigen ontkennen. Er zijn mensen die (nog) geloven dat je jezelf maakt, zelf bepaalt waar je geraakt in het leven, dat het in je eigen handen ligt.

Ik ben inmiddels de fase van geloof in de vrije wil, de vrije keuze, en volledig eigen invulling van het leven ontgroeid. Of wil dat graag geloven. In elk geval relativeer ik steeds meer de invloed die ik heb op mijn eigen leven, zonder te vervallen in berusting. Maar ik heb dan ook geluk gehad met de levensweg die voor mij is uitgestippeld. Als ik rond mij kijk, merk ik dat het veel erger had kunnen zijn. Mijn toegewezen plaats zie ik vaak als een te koesteren gift.

Zoals iemand met autisme me onlangs zei: ‘ons leven is vastgelegd maar als je op tijd hard roept en schudt, en op tijd zwijgt, kan je behoorlijk ver geraken’. Een strategie zoals een ander, waarbij ik me alleen afvraag wat ik bij ‘op tijd’ moet denken.

Vier fasen

Die ‘plaats’, dat ‘label’ zie ik stilaan vooral als een gift. Mijn leven lijkt soms een opeenvolging van pogingen om met die ‘gift’ om te gaan. Gegoten in een theorie. Zoals elke theorie – en zeker die ik bedenk – neem ik ze niet te ernstig.

Tot nu toe herken ik er vier fasen in: ontkenning, verzet, inzicht, creatief ermee omgaan.

Ontkenning is vooral denken dat het in orde komt. Verzet is van zich afbijten en verongelijkt doen, afgeven op anderen om alles wat fout loopt omdat je botst op beperkingen. Ontkenning en verzet hebben volgens mij het minst zin. Het is een fase waar iemand volgens mij noodgedwongen doorheen moet.

Inzicht verwerven begint vaak met een (medische) diagnose, een analyse van wat goed gaat en wat beter kan, waar de grenzen liggen, wat het eigen tempo is, een eigen ritme (in lichaam, geest, ziel, emoties) ervaren, en daarbij hulp kunnen toelaten (ondanks nare ervaringen). Zodat het groei – en veranderingsproces zo evolueert dat het je leven (en dat van wie je graag hebt) aangenamer maakt.

Groei betekent voor mij trouwens niet ‘verwerking’ maar vooral, met het oog op de volgende fase, evolueren in het verstaan (door diverse vormen van kennis). Het betekent ook inzicht krijgen in de eigen slachtofferpositie, het ervaren onrecht, en wat eruit te leren valt.

Creatief omgaan met de ‘plaats’ is er iets mee doen, zodat de ‘gift’ die eerst ‘giftig’ leek uiteindelijk vruchtbaar wordt. Creatief in de zin van kunst, maar ook in delen, meebouwen, iets bijdragen. Elk op het eigen tempo. Misschien is de ultieme realisatie daarvan wel door het leven gaan als ervaringswerker. In de zin van creatief werken met de ervaringen van jezelf en anderen, maar ook je eigen plaats en die van anderen blijvend in vraag stellen.

Ontkenning

Ontkenning is vooral denken, vaak onder druk, dat het wel in orde komt, dat het een kwestie van tijd, geld, liefde, aandacht is. Een kwestie van de juiste mensen vinden, de juiste omgeving. Of dat het te maken heeft met onze verwarrende maatschappij. Het is vaak een conflict tussen weten en geloven. Ontkenning is energie verliezen die later hard nodig zal blijken.

Verzet

Het heeft lang geduurd vooraleer ik kon leven met de plaats die mij toebedeeld is. De plaats in de groep, in (of buiten) de samenleving, in het leven.

Vooral in mijn puberteit was ik verongelijkt, verontwaardigd. Anders dan mijn leeftijdsgenoten in elk geval. Overal zag ik crisissen – economische, morele, culturele, klimaat, religieuze – terwijl ik nu besef hoe goed het gaat. Weliswaar minder goed dan de cijfers tonen, maar toch.

De kwaaiigheid, de boosheid van vroeger over ‘wat mij is aangedaan’, is ik na x aantal ziekenhuisbezoeken, vrijwilligerswerk en evenveel confrontaties met eindigheid (gelukkig of niet) veel verminderd. Ook gesprekken met mensen die veel slimmer zijn dan ik (maar dat niet uitstralen of laten blijken), hielpen daarin. En natuurlijk de omgang met andere mensen met autisme die een gelijkaardige positie in het leven hebben en levenskunstenaars zijn geworden.

De mensen doen er niet om

Nu weet ik dat de mensen er niet om doen. Omdat het labelen en oordelen gewoon in het bloed zit. Of in de genen. Een genetische kwaliteit, of een beperking. Waartegen geen medicijn is opgewassen. Tenzij volgens sommigen medicinale marihuana. Of een maandelijkse orgie.

Zo’n maandelijkse orgie zou volgens standup-comedian Wouter Deprez de oplossing zijn om het verlangen samen dingen te ondernemen en te weinig en te gestructureerd leven – verbeeld door een tekort aan seks.

Die orgie staat volgens Deprez voor ‘uit je kot’ komen (een activiteit in gemeenschap doen) en een moment van hoop creëren. Het is bovendien een heel lichamelijk iets. Hoewel ik zelf geen tekort aan seks heb, mijn verlangen samen dingen te doen perfect vervuld is en mijn leven niet te gestructureerd verloopt, zou ik me wel inschrijven voor de volgende orgie die de heer Deprez organiseert. Grapje!

Een intense verbondenheid

Mensen doen er ook niet om omdat ze onlosmakelijk en intens verbonden zijn met elkaar. Ze zijn onderdeel van een groter geheel en blijven in leven door contacten met anderen, waaruit ze energie halen.

Als u iemand bent met een typische ontwikkeling, is de kans groot dat u erbij hoort. Een typische ontwikkeling betekent alle mijlpalen in de ontwikkeling min of meer op tijd hebben genomen. Iemand met autisme noemde deze mensen ooit ‘de champignons’ (paddenstoelen). Elk ‘individu’ zou in die zin een vruchtlichaam zijn van een schimmel (de samenleving) op aarde. Toevallig lust ik ze wel graag, die paddenstoelen.

Helaas (of niet) behoort niet iedereen tot dat (schimmelig) Verbond. Welke de criteria zijn om niet verbonden te zijn, behalve een atypische, disharmonische of vertraagde ontwikkeling, daar ben ik nog lang niet uit.

Een andere manier van informatie verwerken misschien? Een beperkte(re) vorm of tekort aan wederkerigheid of inzicht in de wijdere context? Een uitstraling van existentiële kwetsbaarheid? Een vorm van ongemakkelijk lichamelijk bewegen? Iets dat zegt dat iemands materiaal best maar één generatie overleeft? Wetenschappers hebben er al veel over geschreven maar er is erg weinig waar ik iets mee aan kan.

Een onderontwikkeld talent

Door dat onlosmakelijk verbonden zijn, reageren mensen, volgens mij, op quasi dezelfde wijze, op wie en op wat niet met hen is verbonden. Of er daarin een grijze zone is, of niet, weet ik niet. In elk geval reageren mensen niet persoonlijk, heb ik ervaren. Wat er ook gebeurd of gezegd wordt, ik hoef mij er niet door geviseerd te voelen.

De meer intelligente mensen worden zich bewust van die ‘instinctieve’ reactie. Ze geven er een positieve wending aan. Door waarderend te labelen, door mensen die die er niet bij te horen te erkennen in hun (anders)zijn, in hun inspanningen, hun verdiensten … Ik vind het jammer dat veel mensen nalaten dit enorme talent dat ze hebben niet of beperkt te ontwikkelen.

Wat als iemand je taal niet spreekt

Wat ook helpt om met gelabeld worden om te gaan, is weten dat mensen vaak niet jouw taal spreken. Als ze iets negatief zeggen, is dat vaak omdat ze iets anders bedoelen. Daar ben ik me pas laat van bewust geworden. Ik heb gemerkt dat ik altijd een moment moet gissen wat de ander zou kunnen bedoelen. Er is (minstens in mijn geval) altijd een moment (of langer) van vertaling nodig.

Ideaal zou zijn te vragen wat de ander bedoelt maar dat is niet altijd mogelijk. Om te beginnen omdat de ander vaak al niet verstaat wat ik niet aan de uitleg niet versta, en niet snapt welke bedoeling hij of zij zou moeten uitleggen. Soms ook omdat ‘jij weet verdorie heel goed wat ik bedoel’ volgt. Dan hoeft het gesprek niet verder gezet. Tenzij met een autismetolk.

Onlangs heb ik bij een cultuurpsycholoog ook gelezen dat het ego van de meeste mensen bij hen in de weg zou zitten voor de enorme waardering die ze hebben voor wie u en ik zijn als mens. In de grond zou iedereen elkaar dus graag zien. Het moet dan nogal een feest zijn op de begraafplaatsen. Er zit iets in, in de zin dat het een verklaring zou zijn voor het labelen, maar het moet nog even rijpen vooraleer het verworven inzicht wordt.

Inzicht verwerven

In de zoektocht naar het waarom van mijn plaats in de samenleving, hoorde ik af en toe van mensen dat ik teveel bezig was met wat de anderen van mij dachten en hoe de maatschappij in elkaar zat. Een terechte kritiek, want met afgeven op de maatschappij of jezelf ervoor opsluiten raak je vooral dieper in de rats.

Inzicht proberen te verwerven in het label, met kennis of informele of formele erkenning (o.a. diagnose, lidmaatschap …) als vliegwiel, heb ik vruchtbaarder ervaren. Daar zijn allerlei werkvormen voor, zowel individueel als in groep, maar voor mij past het individuele, concrete beter.

Een diagnose autisme en vooral de bespreking daarvan, en waar ik naartoe wilde groeien, heeft mij veel geholpen, en helpt me tot op vandaag nog steeds. Zo heb ik ervaren dat een diagnose autisme geen waarde-oordeel of veroordeling was, maar een vaststelling van een verhouding van mijn wijze van informatie verwerken en betekenisverlening tegenover een wetenschappelijk vastgestelde meridiaan.

Creatief ermee omgaan

Het is voor mij een opstap geweest naar creatief ermee omgaan. Door er iets mee, iets van te maken. Iets tastbaar, in de zin van een (kunst)werk. Ook minder tastbaar, als het gaat om inspireren. Bewust of onbewust. Hoewel ook ontkenning en verzet uiten mensen kunnen inspireren. In dat creatief proces is het natuurlijk belangrijk niet alleen de eigen plaats maar de plaats die anderen mensen (terecht of onterecht) krijgen in vraag te stellen. Of de plaats die sommige mensen zichzelf geven.

Met creatief ermee omgaan bedoel ik uitdrukkelijk niet op zoek gaan naar kunstenaars in het verleden die op een of andere manier, van dicht of van ver, een vorm van autisme zouden gehad kunnen hebben. Of die ongeveer dezelfde plaats als mezelf in de samenleving bekleden of bekleed hebben.

Hoe meer ik daar (Engelstalige) boeken over lees, hoe meer ik me afvraag wat autisme (of asperger) daarmee heeft te maken. In zekere zin maakt het ook me triest dat mensen met autisme moeten vergeleken worden met ‘genieën’ om iets voor te stellen. Ik kan niets met de boodschap dat Einstein, Edward Witten of Maurits Escher autistisch zijn. Het zou interessanter zijn te weten of mijn poetsvrouw, de bakker om de hoek of de zwerver op het stationsplein autistisch zijn.

Volgens mij is creatief omgaan met een label de laatste fase van omgaan met labels. Het eigen label en dat van anderen zowel erkennen, het niet persoonlijk nemen, er inzicht in verwerven en er iets creatief mee doen … en zo tot een quasi-verbondenheid komen. Zo kan ik erkennen dat ik er nooit echt zal bijhoren maar dat ik er mee kan leven, en door erkenning van de kloof soms nog meer genoegdoening halen uit een relatie. Zeker in een liefdesrelatie is erkenning van de wederzijdse eenzaamheid (en het omgaan daarmee) erg belangrijk.

Tot slot: omgaan met mensen

Mensen van vlees en bloed met respect behandelen begint bij hen positief te beoordelen. Denken dat je niet oordeelt of niet beoordeeld wordt is een illusie. Een label krijgt iedereen, en kan soms leiden tot een (medische) diagnose als er praktische ondersteuning nodig is. Als begin van een weg die niet noodzakelijk uitgestippeld hoeft te zijn van in het begin.

Het belangrijkste voor mij blijft een mens werkelijk proberen te verstaan. Voor zover dat kan natuurlijk, want sommige mensen zijn helaas nooit te verstaan (en verstaan zichzelf ook niet). Maar het proberen houdt onder andere in dat we praten en luisteren met hem of haar en te weten komen wat hen maakt als individu. Niet slechts wat hen tot deel maakt (of uitsluit) van een groep. Een mens zonder titel in zekere zin.