Het is zeldzaam dat ik van eenzelfde verhaal of auteur een boek, een toneelstuk en een film ga bekijken, en dan nog in het Nederlands. Maar ‘Niets is alles wat hij zei’, ‘Niets‘ en ‘Ben X‘ zijn dan ook meer dan de moeite waard. Het is ook mijn vierde film over autisme die ik zie, na Rainman, Mozart & the Whale en Snowcake.

Ben X vertelt het verhaal van een jongen die door zijn autisme op een ander tempo leeft dan de wereld om hem heen, en onder meer daardoor gepest wordt. Op zoek naar de meest leefbare wereld, ontmoet hij Scarlite, en ziet zich op het einde van de film gedwongen verder te leven in zijn verbeelding.

Het verhaal speelt zich af in een schoolse omgeving, maar zou evengoed op een kantoor, in een familie of in een vrijetijdssituatie kunnen doorgaan. Om zich toch enigszins te redden, leeft Ben in een virtuele omgeving, de wereld van een virtueel spel. Maar die ‘fiep’ zou zich evengoed in een andere wereld kunnen afspelen, een van dieren, van mechanica of techniek, auto’s of bromfietsen, houtbewerking of poëzie, een fantasiewereld tout court waar het zalig leven is, of waar onrecht het moet ontgelden.

Als Ben de deur van zijn huis uitstapt, is dat volgens mij als de parelduiker die de boord van de oceaan opstapt, een ademteug neemt, de hele dag onder water moet duiken naar onvindbare parels, en ’s avonds proestend terug moet bekomen.

Zelf lag ik ’s avonds te dromen, na weer een dag vol gevecht (al dan niet fysiek), van bloederige drama’s, van middeleeuwse steekspelen, van intergalactische prinsessen, van de wereld van de Divina Commedia … Of Ben nu meer of minder begaafd is dan ik, wat niet te meten is aan de verbale expressie, zijn wereld is heel herkenbaar.

Als ik tijdens de film Ben op school zie, merk ik dat hij net als ik een speelbal is in de handen van mensen die gewetenloos zijn. Zijn leerkrachten en zijn medestudenten zijn het niet minder dan zijn eigenlijke pestkoppen. Net als in mijn school werken ze, zij het door goedbedoelende interventies, mee aan de ondergang.

In de praktijk steunt de groep de pesters, en eigenlijk logisch, want ze behoren tot dezelfde wereld. Soms heb ik zoals Ben ook het pestgedrag uitgelokt, door me niet bewust te zijn hoe contextvreemd mijn gedrag zou kunnen overkomen. Maar achteraf is het inderdaad moeilijk oordelen.

Ook de interventies van school – en onderwijspedagogen, maken het niet altijd beter. Groeps – en individuele gesprekken, met slachtoffer en dader, al dan niet met confrontatie, bezinningsdagen, survivaltochten … ik heb ze allemaal meegemaakt en de groep wordt er niet minder verdeeld door. Eén leraar lokte het de opmerking uit: als jullie nu eens allemaal met een zak stenen van hier tot in het hol van Pluto gaan, dan is er geen gepest en geruzie meer.

De pesters zijn in Ben X jongens en het pesten gebeurt op school, maar het zouden evengoed meisjes kunnen zijn, en het zou ook onderweg van thuis naar school kunnen gebeuren. Het zou nog minder opgemerkt worden, net zoals in mijn geval. Een escorte van thuis naar school en andersom, wat zou een mens nog minder willen ? Dat doen alleen ‘echte vrienden’, is mij ook gezegd. Ik heb me lange tijd afgevraagd wat vriendschap nu eigenlijk betekende. Je hebt mensen met autisme die iedereen hun vriend noemen, en anderen die vooral achterdocht hebben, ik was bij die laatste.

Ben X gaat over heel wat, soms teveel om op te noemen en te begrijpen bij een eerste keer kijken. Er zijn heel wat lagen in de film, en heel wat verhalen, niet alleen die van Ben zelf. Het verhaal van de moeder, en haar eenzaamheid, spreekt me zelf ook heel sterk aan. Als pas gescheiden moeder van een echtgenoot met wat autistische trekken, achterblijven met de zorg voor twee zonen, waarvan de ene al niet minder zorg vraagt dan de andere, lijkt me verre van evident. Het verhaal van het leerkrachtenapparaat, waar intern ook vaak gepest wordt. Het verhaal van de politie, die routinematig haar werk doet. Het verhaal van Sabrina, de vrouw die samen is met de vader van Ben, maar niet weet hoe ze zich moet gedragen. En het verhaal van de mooie Scarlite, de Helena, de prinses Diana van Ben.

Bij een tweede, derde of vierde keer kijken naar de film komen heel wat details aan de oppervlakte. De eerste keer is het voor mij iets te moeilijk om afstand te nemen, zeker in een zaal van vierhonderd mensen, in een avant-première, met een moeilijke receptie die erop volgt.

De visuele effecten zijn natuurlijk verbluffend, het omzetten van een virtuele wereld voor wie er niet mee vertrouwd is, zal niet eenvoudig geweest zijn. Maar het vertalen van een autistische wereld naar een publiek dat hoofdzakelijk bestaat uit mensen die gebonden zijn aan het netwerk van sociale genen, dat is het nog veel minder.

De pestervaring is misschien iets gemeenschappelijk, er zijn al meer mensen gepest dan autistische mensen. Tijdens mijn eindwerk over ziekteverzuim op het werk, werd duidelijk dat pesten daar een aanzienlijke factor in speelt. Dat kunnen ook de effecten zijn van het gepest zijn op school die hun tol eisen, zeker bij autistische mensen, waar herinneringen blijven doorbranden, waar de tijd bij anderen de wonden heelt.

Alleen is het niet de slachtofferrol die in deze film overheerst, maar de vechtlust, zowel van Ben als van zijn moeder. Een doorzettingsvermogen dat alleen maar kan inspireren.

Gereproduceerd ter gelegenheid van de televisiepremière op 19 december 2009 op VRT 1 (Eén). Oorspronkelijk verschenen  in het tijdschrift van het kenniscentrum Autisme Centraal (die meegewerkt hebben aan de film) (all rights reserved).

Over Ben X is ondermeer ook een informatiedossier met achtergrond beschikbaar. De intussen klassieke negatieve recensies van Humo en NRC Handelsblad zijn niet geheel onterecht maar niettemin achteraf toch vrij absurd. Geen film om met je liefje op een vrijdagavond naar toe te gaan maar godzijdank zijn er nog zulke films.