Als je op zoek gaat naar verklaringen rond autisme, stoot je grofweg op twee stromingen: eentje vertrekt vanuit (on)gewenst gedrag en het andere vertrekt uit autistisch denken om het leven van autistische mensen te verstaan. Als autistische blogger lees en bespreek ik bij voorkeur auteurs die vanuit dat laatste perspectief schrijven. Eén van de belangrijkste auteurs in die stroming is volgens mij Peter Vermeulen, klinisch pedagoog en auteur van meer dan vijftien boeken over autisme.

Autisme en het voorspellende brein: absoluut denken in een relatieve wereld, noemt Peter Vermeulen zijn derde belangrijke boek. Het bouwt voor een stuk verder op ‘Autisme en contextblindheid’, waarvan alleen het eerste hoofdstuk volgens Vermeulen achterhaald is. Wie af en toe artikels van hem leest en lezingen of webinars bijwoont, zal gemerkt hebben dat hij met dit thema al een hele tijd bezig is. Wie af en toe deze blog leest, heeft waarschijnlijk ook al de vijf vragen aan Peter Vermeulen, leesverslagen over zijn vorige boeken (onder andere ‘Autisme en contextblindheid’) en citaten uit zijn vorige boeken en lezingen opgemerkt.

In dit boek beschrijft Peter Vermeulen helder en beeldend wat de theorie van het voorspellende brein inhoudt en hoe deze zeer relevant is voor al wie te maken heeft met (mensen met) autisme.

‘Autisme en het voorspellende brein’ telt net geen 180 pagina’s, exclusief de eindnoten en bronnenvermelding achteraan. In dit boek beschrijft Peter Vermeulen, helder en beeldend, wat de theorie van het voorspellende brein inhoudt, en hoe deze zeer relevant is voor al wie te maken heeft met (mensen met) autisme.

Voor wie weinig tijd heeft, sluit elk van de zes hoofdstukken af met een handige beknopte samenvatting en enkele weetjes in een gekleurd kader. Enkele uitgelichte citaten en illustraties helpen om geconcentreerd te blijven.  Vermeulen vertaalt en legt linken, neemt ons mee op een tocht voor wie in vraag durft stellen. Hij is open in zijn bronnen en pretendeert geenszins het warm water uitgevonden te hebben. Hij durft zich ook kwetsbaar opstellen in de zin dat hij ook eigen boeken en vroegere ideeën kritisch benadert.

Anders dan je misschien zou verwachten, gaat dit boek niet over autisme en voorspellen van winst in een loterij, zonnig weer of hoeveel lezers mijn blog heeft op het moment dat dit artikel verschijnt. Hoewel het zo aanvoelt, geeft Vermeulen aan, is ons brein geen orgaan dat reageert op de wereld. Het voorspelt die wereld zodat we beter kunnen reageren op wat nog moet komen. Ons brein heeft wel input en informatie nodig, maar is veel minder afhankelijk van de zintuigen dan we denken, schrijft Vermeulen. In het boek gaat het niet alleen over waarnemen maar ook over hoe we leren, communiceren en sociaal vaardig zijn.

Wie nu nog niet weet dat Peter Vermeulen een passie heeft voor tennis, heeft ofwel dit boek ofwel deze recensie niet gelezen.

In zijn boek vertaalt Peter Vermeulen deze soms best taaie kost naar vatbare taal. Hij legt linken, neemt ons mee op een tocht in ons brein en nodigt ons uit om wat we weten in vraag te stellen. Peter is open in zijn bronnen en pretendeert geenszins het warm water uitgevonden te hebben. Hij durft zich ook kwetsbaar opstellen in de zin dat hij ook eigen boeken en vroegere ideeën kritisch benadert. En wie nu nog niet weet dat Peter Vermeulen een passie heeft voor tennis, heeft ofwel dit boek ofwel deze recensie niet gelezen.

Het boek vertrekt vanuit de theorie dat ons brein geen orgaan is dat reageert op de wereld (de computermetafoor, gebeurtenis-reactie-verwerking-reactie) maar integendeel die wereld voorspelt zodat we beter kunnen reageren op wat nog moet komen. Dat voelt af en toe ongemakkelijk, omdat het veel van wat we weten en intuïtief ervaren tegenspreekt. Toch valt dat ongemakkelijk gevoel best wel mee.  Wie onder andere het boek ‘Ons feilbare denken’ van Daniel Kahneman heeft gelezen, zal het een en ander herkennen.

De theorie van het gissende, voorspellende brein (dat inschat wat we waarnemen en toetst in welke mate die klopt bij wat binnenkomt via de zintuigen) dateert al van eind vorige eeuw. Het is pas recent dat ook deze theorie binnensijpelt in het autisme onderzoek. Onder andere de onderzoeksgroep rond Sander van der Cruys (KU Leuven) stelt dat een autistisch brein teveel gewicht geeft aan voorspellingsfeiten. Mensen met autisme, stelt de ‘Hippea’-theorie, nemen geringe details die afwijken van het verwachtingspatroon veel te ernstig, of staan stil bij details die anderen niet binnen laten.

Onzekerheid en context zijn volgens Peter Vermeulen de twee sleutelwoorden in de theorie rond het voorspellende brein

Onzekerheid en context zijn volgens Vermeulen de twee sleutelwoorden in de theorie rond het voorspellende brein. Mensen met autisme leven dan ook in een wereld die voor hen erg onzeker is, schrijft hij. Dat maakt hen ook vaak angstig. Ze vertrouwen meer op hun zintuiglijke informatie dan op het model dat ze in hun brein hebben, ze willen veel meer afchecken, nog eens controleren, vooraleer het te geloven. Dat kost tijd, en maakt hen op het eerste gezicht trager. Daarnaast heeft een autistisch brein het moeilijk om te bepalen welke voorspellingsfouten het mag negeren in welke context. In die zin denken mensen met autisme te absoluut in een relatieve wereld, de ondertitel van dit boek.

Uiteraard gaat dit boek niet enkel over het voorspellende brein op zich, maar over de vele linken en toepassingen die te maken hebben met autisme. Zo gaat Vermeulen ruim in op prikkelverwerking, navigeren in het sociale verkeer en communicatie.

De prikkelarme kermis of supermarktuurtje is volgens Vermeulen niet per definitie iets wat mensen met autisme willen of wat hen helpt.

Anders dan in sociale media en populariserende literatuur, reduceert Vermeulen autisme niet tot hyper/hyposensitiviteit of overprikkeling. De prikkelarme kermis of supermarktuurtje is volgens hem niet per definitie iets wat mensen met autisme willen of wat hen helpt. Waar het volgens hem om gaat, is het maken van een omgeving waarin iemand met autisme die hyperreactief is voor geluid, licht, tast en drukte die niet ‘prikkelarm’ is maar wel waarin h/zij de prikkels in de omgeving kan controleren. Ook de manier waarop kinderen, jongeren en volwassenen sociale competenties aanleren moet anders. Deze trainingen spreken volgens Vermeulen enkel het bewuste brein aan, terwijl sociaal navigeren vooral gebeurt op basis van onbewust, snel en intuïtief voorspellen. Als het gaat om communiceren, moeten we volgens hem mensen met autisme meer bedenktijd geven. Daarbij gaat het niet zozeer om de hoeveelheid woorden verminderen (of langzamer spreken), maar wel de hoeveelheid betekenissen die elk woord heeft.

Er klinkt heel wat kracht, hoop en optimisme in dit vernieuwende boek.

Na het lezen van dit boek, was mijn eerste reactie: wat een positief geschreven boek. Het geeft namelijk aan wat ik zelf heel sterk aanvoel. Bovendien wordt nergens absoluut gesteld dat mensen met autisme iets totaal niet kunnen of dat hen iets moet ontzegd of ontnomen worden. Meer zelfs, er klinkt heel wat kracht, hoop en optimisme uit dit boek. Zeker het laatste hoofdstuk getuigt van een positieve en optimistische visie. Of wat dacht je van: “Mensen met autisme vellen pas een oordeel nadat ze gedrag gezien hebben. Dat heeft ook tot gevolg dat ze andere mensen minder ‘vastzetten’ in aannames. Omdat ze jouw gedrag niet of minder op voorhand gaan invullen, krijg je dus een eerlijker kans om zijn wie je wie bent en te doen wat je wilt doen. (…) Met hun autistisch brein waarnemen ze objectiever, accurater en minder bevooroordeeld wat iemand anders zegt of doet.” Net als de meeste boeken die Peter Vermeulen schreef, is dit dus opnieuw de moeite waard om te lezen.

‘Autisme en het voorspellende brein: absoluut denken in een relatieve wereld’ van Peter Vermeulen (Pelckmans, 2021)