In de voorbije vijftig jaar is er heel wat onderzoek gedaan naar wat autisme en autistisch gedrag zou kunnen verklaren. Een mooie samenvatting daarvan lees je bijvoorbeeld op de wetenschappelijke informatieve website rond autisme Participate.

“Er worden vooral pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van autisme primair en welke secundair zijn. Een onderscheid maken is essentieel omdat dit belangrijke informatie kan opleveren over de neurobiologische oorzaak van het syndroom. Bovendien heeft dit implicaties voor de diagnose en de behandeling, omdat een werkelijke verbetering maar kan optreden als op de primaire aspecten kan worden ingewerkt”

Overzicht van theorieën die autisme willen verklaren, waaronder de theorie van de gebroken spiegel

Intussen zijn er tal van theorieën die autisme willen verklaren. Op de interessante website Autismevriendelijk Nederland wordt deze theorieën overzichtelijk voorgesteld en besproken. Achtereenvolgens, en in losse volgorde, komen daar aan bod

Autisme als een te precies voorspellend brein (Van De Cruys, 2013), als psychologische reactie op extreme situaties (Bettelheim, 1967), als gebrek aan zintuigelijke filtering (Bogdashina, 2010), als aanhoudende opiumverslaving (Panksepp, 1979), als vertraagde (en versnelde) ontwikkeling (Delfos, 2012), als uitdaging in het begrijpen van elkaar (de Jaegher, 2007), als extreem kinderlijk egocentrisme (Baron-Cohen, 1985), als gebrek aan centrale aansturing (Ozonoff & Pennington, 1981), als de bomen maar niet het bos zien (Frith, 1989), als extreme split tussen lichaam en geest (Gepner, 2006), als extreem mannelijk brein (Baron-Cohen, 1997), als versterkte waarneming (Mottron, 2001), als verhaal dat verteld wordt (Runswick-Cole, 1981), als gebrek aan sociale afstemming (Wing, 1979), als kinderbrein (Sulzer, 2014), als overactief brein (Markram & Markram, 2007), als gebrek aan sociale motivatie (Chevallier, 2011), als contextblindheid (Vermeulen, 2009) en als gebroken spiegel (Oberman & Ramachandran, 2007)

De theorie van autisme als gebroken spiegel, de laatstgenoemde theorie, stelt dat autisme veroorzaakt door een defect van een eigenaardig soort neuronen die exact dertig jaar geleden werden ontdekt.

De ontdekking van spiegelneuronen

Wetenschappers noemden ze spiegelneuronen omdat ze actief worden als we iemand iets zien doen. We spiegelen als het ware hun beweging in ons hoofd, alsof we die zelf zouden uitvoeren. Het mysterieuze ‘spiegelsysteem’ werd al snel een hype.

De oorsprong van dit systeem is terug te vinden in een onderzoek van de Italiaanse neurobioloog, Giacomo Rizzolatti, in 1992, met een experiment waarbij elektroden geïmplanteerd werden in het brein van een makaak. Hij wilde registreren welke hersencellen geactiveerd worden als het dier voedsel eet en opat. De onderzoekers merkten dat spiegelneuronen niet enkel signalen afvuren bij eigen bewegingen maar ook bij bewegingen van anderen, de onderzoekers die ook af en toe snoepten in het labo. Wanneer één van de promovendi in het lab aan zijn ijsje likt in de pauze, reageert de aap louter en alleen op het zien van de beweging bij een ander. Daarmee begint het verhaal van de spiegelneuronen.

Spiegelneuronen komen voor in de premotorische cortex, het hersengebied dat betrokken is bij de planning van een beweging. Dat gebied is verbonden met de motorische cortex, waar zenuwen aangestuurd worden en ervoor zorgen dat onze spieren in actie komen.

Spiegelneuronen worden niet enkel actief wanneer iemand zelf iets doet, maar ook wanneer een ander datzelfde doet. Zelfs als we aan beweging denken of zelfs horen, worden de spiegelneuronen geactiveerd. Verder zouden spiegelneuronen ervoor zorgen dat we mimiek en lichaamshouding imiteren. Spiegelneuronen werden niet veel later gebombardeerd tot het ‘fundament van de beschaving’ en konden plots een hoop menselijke vaardigheden verklaren.

De spiegelneuronen en hun verband met autisme, en empathisch vermogen

Mensen in het algemeen zouden aan spiegelneuronen hun empathisch vermogen te danken hebben. Mensen met autisme daarentegen zouden een ‘gebroken’ spiegelsysteem hebben, waardoor ze moeite hebben om in te schatten wat iemand anders denkt of voelt.

De beperkingen in het functioneren van het spiegelneuronensysteem, veroorzaakt door verstoring in de vroege ontwikkeling van dit systeem, zouden de primaire symptomen die uniek zijn voor autisme verklaren. Volgens de wetenschappers die achter deze theorie stonden, was dit belangrijk voor zowel de diagnostiek als de behandeling.

Als gebrek aan imitatie als diagnostisch criterium gebruikt werd, zouden mensen met autisme vroeger gezien worden. Autisme kon vastgesteld worden met een hersenscan (EEG-scan) of door al dan niet imitatiegedrag vast te stellen bij de persoon met een vermoeden van autisme. Voor de behandeling betekende dit dat een veilige vorm van MDMA de vrijgave van neurotransmitters in de hersenen de activiteit van spiegelneuronen zou kunnen stimuleren.

Dertig jaar later blijft er weinig over van de gebroken spiegel-theorie

Al in drie jaar na publicatie bleek deze theorie al aan het wankelen. Dertig jaar later blijft er van de oorspronkelijke beweringen weinig overeind, stelt een overzichtsartikel dat recent in de nieuwsbrief van het wetenschapsmagazine EOS verscheen.

Voor alle duidelijkheid: niet het bestaan van spiegelneuronen en hun functie, wel de theorie van de gebroken spiegel als mogelijke verklaring voor autisme wordt in twijfel getrokken of zelfs verworpen. Niettemin vermelden tot vandaag heel wat bronnen, waaronder Wikipedia, deze theorie als een verklaring voor autisme en autistisch gedrag vermelden.

De mysterieuze zenuwcellen helpen de meeste mensen volgens EOS misschien wel te begrijpen hoe ze bewegingen kunnen herkennen en imiteren, en dragen in bepaalde mate bij in het begrijpen van gesproken taal. Het is echter niet zo duidelijk of ze bijdragen bij het ontstaan van empathie en de Theory of Mind, het begrijpen van andermans bedoelingen. Spiegelneuronen helpen om te achterhalen wat een andere persoon op dat moment doet, maar niet waarom hij of zij dat doet. Al hangt er ook van af wat ‘de bedoeling van anderen begrijpen’ precies betekent. Dat wordt zelden scherp gesteld.

Is empathie reageren of meeleven bij iemand die pijn lijdt?

Wat onderzoek over spiegelneuronen in de voorbije jaren vooral heeft aangetoond is dat het een misvatting is dat spiegelneuronen minder met empathie hebben te maken dan eerder gedacht. Het hangt ervan af wat je met empathie bedoelt, stelt het artikel. ‘Betekent dat alleen dat je ineenkrimpt als je iemand anders ziet kermen van de pijn? Of is daar ook een meelevend antwoord of een meelevende reactie voor nodig? Dan zou het bijvoorbeeld empathisch zijn om een lijdende mens te helpen.”

Veel mensen, ook onderzoekers, gaan vaak uit van een te vereenvoudigde opvatting van empathie. Empathie gaat immers veel verder dan het louter imiteren van emotioneel gedrag. Medeleven is een veel te complex samenspel tussen verschillende hersengebieden om die toe te schrijven aan spiegelneuronen.

Pas bij zeer complexe sociale handelingen doen autistische mensen het minder goed

De hypothese van de ‘gebroken spiegel’ van Lindsay Oberman en Vilayanur Ramachandran dat de spiegelneuronen van autistische mensen zouden verklaren waarom zij problemen hebben met relaties met anderen, blijkt dus niet te kloppen.

Er zijn inderdaad aanwijzingen dat autistische mensen meer moeite hebben met het nabootsen van handelingen. Toch kunnen autisten tot op zekere hoogte sociale handelingen imiteren. Het is pas wanneer er sprake is van zeer complexe sociale handelingen dat mensen met autisme het minder goed doen. In andere gevallen zijn sommige gebieden van spiegelneuronen zelfs nog actiever dan bij niet-autistische mensen.

“Het ligt minder aan defecte spiegelneuronen dan aan beslissingssystemen in de prefrontale cortex dat mensen met autisme niet altijd goed weten op welk moment ze iets moeten nabootsen of wat ze willen imiteren”, schrijven de auteurs in EOS. De spiegelneuronen laten ons vooral toe om de handelingen op te merken, daarop te reageren en te imiteren, maar alleen door samen te werken met andere gebieden en systemen in de hersenen.

Tot slot: zo’n theorie zegt meer over hoe over autisme wordt gedacht dan het zegt over de hersenwerking

Hoe reageren autistische mensen op deze theorie en de gevolgen voor hen als mens? Op tal van fora is het een veel besproken item, dat is alvast duidelijk. Heel wat mensen verwerpen de theorie sowieso, omdat ze de suggestie wekt dat autistische mensen een beperkter inlevingsvermogen zouden hebben, wat zou raken aan hun menselijkheid, hun morele vermogens en vermogens om te beoordelen en beslissingen te nemen. Anderen gaan iets minder ver. Ze zien de theorie van autisme als ‘gebroken spiegel’ als een mogelijkheid maar onvoldoende onderbouwd en mogelijks achterhaald. Nog anderen erkennen dat er een verband is tussen autisme en spiegelneuronen, maar dat autistisch gedrag eerder de ontwikkeling van spiegelneuronen vertraagt in plaats van andersom.

Zelf vind ik de ‘gebroken spiegel-theorie, net als veel andere wetenschappelijke verklaringen, een neveneffect van een onderzoekspad waarvan voorlopige resultaten te vroeg worden gepubliceerd of als hoopgevend worden naar buiten gebracht. Wat dan weer leidt tot heel wat artikelen in andere media waar tal van effecten bijgetrokken (of bij verzonnen) worden die nog weinig te maken hebben met oorspronkelijke bevindingen, om toch maar hoop op een minder autistisch leven te voeden. In die zin zegt de ‘gebroken spiegel’-theorie, net zoals veel dergelijke theorieën, net als het bekritiseren en eventuele verwerpen ervan, volgens mij meer over de manier waarop over autisme wordt gedacht, dan het zegt over de hersenwerking, diagnostiek of behandeling.

Geïnspireerd door het artikel ‘Voorbij de hype’ van Anton Benz, in EOS Psyche&Brein, digitale nieuwsbrief ‘Het Verhaal’ (Juli 2022), en de websites van Participate & Autismevriendelijk Nederland.