Wellicht komt ieder van ons wel eens in contact met mensen die ‘zomaar’ iets onverwachts doen.

Mensen die in de communicatie plots en schijnbaar zomaar boos worden, of met dingen beginnen gooien, of iets ‘vreemds’ zeggen. Of gewoon ‘imploderen’, geen woord meer uiten en uitermate passief worden.

Als dat iemand met autisme is, zit daar vaak een logica achter, en gaat er in het hoofd van die persoon veel aan vooraf. Een communicatie op basis van een denken, en waarnemen, dat, ook door (ervaren) hulpverleners, vaak verkeerd ingeschat en geïnterpreteerd wordt.

Contact met jezelf en met de ander maken en opbouwen

In ‘Plan B: een vernieuwende handreiking voor autisme en communicatie’ gaan Gijs Horvers (ook bekend als ‘Autarki’) en Marjon Kuipers-Hemken dieper in op het maken en opbouwen van contact met jezelf en met de ander in relatie tot autisme.

Gijs is sociaal-pedagogisch ervaringswerker met een waslijst aan engagement. Marjon is moeder van een zoon met autisme, NLP-coach en bezieler van Auticomm.

Contact vergt communicatie, wat niet bepaald eenvoudig is, zowel voor mensen met als zonder autisme. ‘Logische communicatie’ in het bijzonder. Meer dan logisch dus dat deze aan bod komt in het grootste hoofdstuk.

Logische communicatie … maar nog veel meer …

Wie hoofdstuk twaalf, rond logische communicatie, doorworstelt, zal onder andere kennis maken met termen als matchen en afstemmen, backtrack, fair witness (de plaats innemen van een onpartijdige, neutrale betrokken waarnemer), feedback, chunken maar ook hoe je autismevriendelijk mailt, je gedachten positief formuleert en goed visueel ondersteunt.

U merkt het al, in 165 pagina’s en 14 hoofdstukken, passeren heel wat thema’s, termen en opdrachten de revue.

Dat autisme vele facetten heeft en gemeenschappelijke kenmerken. Dat overprikkeling een kernthema is, dat leidt tot stress, met de zintuigen en filtering als basiselementen.

Dat het er uiteindelijk op neerkomt te proberen om ‘logisch’ te communiceren. En dat waarnemen, veranderen van gedrag, straf en sanctie, grenzen ook aandachtspunten zijn. Verder komt ook aan bod wat een autismevriendelijk coach kan zijn en welke interventies mogelijk zijn.

Sommige thema’s worden wat intensiever belicht dan anderen. Wat hier en daar misschien leidt tot wat kort door de bocht of veralgemening. Hier en daar zal de een of de ander dus wel de wenkbrauwen fronsen.

Alles draait om bewust worden, en daarna begint het pas echt …

Wat alvast opvalt, is het mooie samenspel, van ervarings – en opleidingsdeskundigheid, van heldere lay-out en leesbare typografie en van theorie, praktijktheorie en praktijk.

De focus ligt in dit boek duidelijk niet alleen op contact met anderen maar ook met jezelf.

Een groot stuk van het boek gaat, naar mijn indruk, over bewust worden, van zintuiglijke waarneming, van omgeving, van ideeën, veronderstellingen, … van realiteit en perceptie.

Communiceren is volgens de auteurs dan ook zelf keuzes maken, de eigen regie opnemen, afrekenen met generalisaties (onder andere over autisme) en de eigen mogelijkheden (terug) zien.

Wie verbaal goed is, kan daarom niet goed communiceren

Contact maken en communiceren gaat natuurlijk niet vanzelf. Door de beperkingen, waarvan we sommige niet in de hand hebben, en het vergt veel denkwerk.

Communicatie vergt ook veel meer dan taalbeheersing. Het vergt inzicht in het eigen andermans wereldbeeld. Het gaat dus niet alleen over wat ik wil overbrengen maar ook hoe ik dat doe.

Wat mensen met autisme gemeenschappelijk hebben, is de energie die ze steken in hun pogingen om met anderen te verbinden.

Ze doen volgens de auteurs veel meer moeite om contact te maken dan anderen inspanningen doen om die te beantwoorden. Ze slaan bij wijze van spreken een brug maar vinden niemand aan de andere kant. Deze metafoor van de brug is geïnspireerd op het gedicht van de Amerikaanse autisme-activist Jim Sinclair, ‘I built a bridge’.

Uitdagingen op vlak van communicatie: het onzichtbare unieke en het unieke onzichtbare zien

De auteurs zien twee belangrijke uitdagingen op vlak van communicatie.

Mensen zonder autisme zouden volgens hen veel nieuwsgieriger mogen zijn naar wat iemand met autisme beweegt, en de gift die ze aangeboden krijgen niet langer weigeren.

Maar mensen met autisme zouden hun interesse en zoektocht naar wat mensen zonder autisme uniek maakt, ook al is het vaak niet zichtbaar, niet mogen staken.

Mensen met autisme steken volgens de auteurs veel meer energie in hun pogingen om met anderen te verbinden dan anderen inspanningen doen om die te beantwoorden. Ze slaan een brug maar vinden niemand aan de andere kant.

Doe iets met je autisme! (of met wat autisme met je doet)

In zijn voorwoord stelt psychiater Bram Sizoo (Dimence) scherp waarover het zou moeten gaan: als individu kunnen omgaan en iets doen met het eigen autisme. Autisme is volgens Sizoo individueel bepaald en vraagt dus ook om een individuele benadering.

Verderop in ‘Plan B’ wordt kort ingegaan op wat precies onder autisme wordt verstaan. Geen lange uitweiding over diagnostiek of lamentatie over labelen, maar ter zake.

Volgens de auteurs is autisme een andere manier van informatie verwerken met gevolgen voor waarneming, communicatie en controle, die voor iedere mens met autisme uniek zijn.

Volgens Gijs Horvers vergt autisme bijvoorbeeld tijd: “Het is een grote warboel. Daarboven, binnenin. Waarin de oplossing is opgelost. Geef me tijd …”. Maar wat de gevolgen van dat autisme ook zijn, “Ieder heeft een eigen plekje te vervullen in de wereld en op de een of andere manier belangrijk, of hij nu wil of niet” citeren de auteurs Nathaniel Hawthorne.

Verder worden drie wetenschappelijke opvattingen (autisme veroorzaakt door slechte ouders, als defect in de genen en als disharmonische informatieverwerking) even aangeraakt, maar daar blijft het bij.

Na een diagnose autisme wordt echter vooral gedacht aan het scheppen aan duidelijkheid en overzicht, bijvoorbeeld door een gevisualiseerd spoor door de dag te trekken, aangepast aan de ontwikkelingsleeftijd van de persoon in kwestie.

Plan B – een alternatief voor wanneer het geplande niet lukt

Soms wordt daarbij vergeten in zo’n systeem om overzicht te verkrijgen ook flexibiliteit te voorzien. Als iets niet doorgaat, moet er een alternatief voorzien zijn. Een Plan B.

Naast een Plan A is er dus best ook een Plan B of C of D. Om als een afspraak of activiteit niet door kan gaan, stress en ook medicatie voor de gevolgen daarvan te vermijden.

Als je een sleutel kwijt bent (en Reddende Engel vzw is even in vakantie), dan heb je best een Plan B. Als je niet opgehaald wordt door je vriendje, en het regent … dan heb je best een Plan B. Als zowel de trein als je aansluiting in het volgende station vertraging heeft, dan … reken je best op een Plan B.

Waar de ondertitel van dit boek naar communicatie verwijst, staat de titel dus voor een alternatief voor wanneer het aanvankelijk geplande niet lukt. Je zou het ook een zijspoor, een zijweg, een Bison Futé, een omleiding kunnen noemen.

Stress door overprikkeling

Stress bij mensen met autisme komt volgens de auteurs van Plan B vooral door overprikkeling. Overprikkeling is volgens hen de essentie van autisme.

Zoals beperkingen in communicatie, eenzaamheid, het slikken van roze pilletjes of het teveel eten van spaghetti bolognese door andere auteurs worden vernoemd als de essentie. Een opvatting zoals een ander dus, hoewel een meer waarschijnlijke dan de laatst twee in vorige zin.

Mensen met autisme zouden volgens de auteurs vooral grote moeite hebben om de samenhang tussen verschillende gebeurtenissen in beeld te krijgen. Wie dat overzicht kwijt is, raakt overprikkeld, ervaart onveiligheid, wat leidt tot angst, met als mogelijk gevolg agressie en woede.

Overprikkeling zou er toe leiden dat autisten niet meer in staat zijn om een situatie rationeel te benaderen.

Sommige mensen in de beurt van de autist proberen dit op te lossen door hem of haar gerust te stellen, op een bepaalde manier te praten, soms zelfs te schreeuwen of goed vast te pakken.

Dat werkt meestal niet, en heeft soms nog meer angst als gevolg. Volgens Horvers en Kuipers is het belangrijker het veiligheidsgevoel terug te brengen en de persoon uit de situatie te halen.

Zich bewust worden van opbouwende stress

Voor de persoon zelf en diens omgeving is het belangrijk zich te bewust te worden van de symptomen die de uitbarsting vooraf gaan.

Het leren herkennen van de eigen triggers (die stress uitlokken en versterken) en bijhorende overprikkeling, wordt volgens de auteurs van Plan B te weinig aandacht gegeven in psycho-educatie.

Volgens hen is het belangrijk te weten hoe stress zich opbouwt in verschillende fasen, van groen – een situatie van homeostase – tot rood – een situatie van zichzelf in levensgevaar ervaren (in een toestand van volledige verwarring).

Iemand met autisme en diens omgeving kunnen leren op te merken wanneer stress toeneemt en hoe tijdig tot een bepaalde grens terug te keren. Of iemand kan leren hoe tijdig aan te geven dat het hem of haar teveel wordt. Daarvoor wordt een signaleringsplan overprikkeling opgemaakt.

De zintuigen als belangrijk element in de communicatie

Om te communiceren zijn zintuigen erg belangrijk. Wij nemen altijd en overal waar en onze waarneming is altijd subjectief. Een voorbeeld hoe autisme dit beïnvloed is door de gefragmenteerde interpretatie. In het boek wordt deze gelinkt aan een oefening van bewust worden van waarnemen.

Elke persoon met autisme heeft een ander zintuiglijk profiel. Sommige mensen zijn overgevoelig voor visuele prikkels, anderen eerder voor geluid. Dit heeft volgens de auteurs onder meer invloed op het beeld dat ze maken van een uitleg. In Plan B komen alle zintuigen een voor kort aan bod met een aantal voorbeelden en oefeningen tot bewust worden en reflectie.

Bij de meeste mensen met autisme zou het zien het meest ontwikkeld. Het zijn beelddenkers. Sommigen onder hen zijn overgevoelig voor visuele prikkels, anderen ondergevoelig. Oogcontact is voor sommige mensen met autisme erg moeilijk. Toch zijn er ook mensen met autisme die goed oogcontact maken, al is het maar de vraag of ze dan ook nog luisteren naar wat gezegd wordt.

Overgevoeligheid aan geluid kan ook voorkomen bij mensen met autisme. Geïrriteerd raken door piepen of zoemen, door tikkende verwarming, door druppende kranen in de verte … het kan tot explosies of implosies leiden. Oordoppen op maat (bv in de klas of op het werk) of oortjes met muziek kan dit wat leefbaarder maken. Helaas zullen ook oordoppen het niet volledig stil maken. Zeker niet als iemand ook overgevoelig is aan geluiden van binnen het lichaam.

Bij het communiceren hebben sommige mensen (zonder autisme) vaak de neiging de ander onverwacht, plots aan te raken. Door schouderklopjes te geven of even de rug aan te raken. Weinig mensen met autisme houden daar van. Ook de kleding kan een rol spelen in het zich ‘goed in het vel’ voelen of kan voor afleiding zorgen. Bepaalde stoffen (op stoelen, bedden of zetels) kunnen voor iemand met autisme ook anders aanvoelen dan voor iemand zonder autisme.

Bij een werklunch, eten op school tijdens de middagpauze, of gewoon thuis kan overgevoeligheid in de mond eveneens een rol spelen in de omgang met anderen. Sommige mensen met autisme hebben moeite met eten, anderen kokhalzen bij bepaalde texturen, nog anderen krijgen pijnscheuten als ze bepaald voedsel ervaren. Met een beetje creativiteit in de structuur of de temperatuur kan je dit oplossen. Zelf kan ik bijvoorbeeld geen wortelen en aardappelen eten: de textuur, de smaak, de vorm, de kleur doen mij walgen. Mijn vriendin heeft dit opgelost door wortelpuree te vermengen met jus van het vlees. Die lust ik dan weer wel.

Een laatste zintuig dat aan bod komt in het boek is het ruiken. Als de ander parfum aanheeft die je niet kan ruiken, of de geur in de sportzaal niet verdraagt maar je graag wil sporten … kan dat lastig zijn. Ook bepaalde geuren in het interieur (bv geurverstuiver of dettol-geur) kunnen tot onverwacht gedrag leiden en vaak tot overprikkeling.

Van de ‘van iets weg’ naar ‘naar iets toe’ … en terug

Wat we waarnemen, hoe we informatie filteren (via onze zintuigen, lichamelijke gewaarwordingen, kennis), bepaalt onze realiteit. Mensen met autisme verwerken die informatie op een ‘gefragmenteerde’ wijze.

Dat wil zeggen dat dat de informatie niet in één stuk maar als ontelbare deeltjes in de hersenen aankomen. De samenhang ontbreekt dus, maar het duurt ook langer vooraleer er een reactie komt. Sommige prikkels komen ook heviger of net niet aan.

Dat heeft te maken met de perceptie of het zintuiglijk bewustzijn, de sensatie of het geheel van lichamelijke gewaarwordingen en de cognitie of filtering op basis van verstandelijke aspecten.

Ook de denkrichting kan een rol spelen. Sommige mensen hebben een neiging om problemen te vermijden, vertrekken vanuit wantrouwen en zien wat er niet goed is. Anderen hebben de neiging om naar iets toe te gaan, vertrekken vanuit vertrouwen, en gaan naar de uitdagingen toe (en komen dus ook af en toe in de problemen).

De auteurs gaan resoluut voor de ‘naar iets toe’-denkstijl, zien elke situatie neutraal en geloven dat je zelf de richting kan aangeven. Ze schrijven dit toe aan hun aanleg en de opvoeding in de kindertijd.

Verandering van gedrag

Zich van patronen bewust worden en deze (ten koste van wat?) doorbreken, staat in dit boek zowat centraal.

Het begint bij ons bewust worden wat we doen. Wat we letterlijk zeggen en bedoelen, hoe we bewegen, welke activiteiten we uitvoeren, en wat we via niet-verbale communicatie communiceren. Ook wat we voelen op een bepaald moment, hoe we dat beleven, wat het met ons doet. En niet in het minst wat we denken en hoe we tot een besluit komen.

Om tot een verandering van gedrag te komen zijn er talloze theorieën. De auteurs vinden hun heil in de logische niveaus van Robert Dilts, die missie, identiteit, overtuigingen en waarden, capaciteiten, gedrag en omgeving onderscheidt.

Om tot een ander gedrag te komen moet je in die visie eerst je overtuigingen bewust krijgen om vervolgens bijhorende capaciteiten te ontwikkelen. De achterliggende idee is dat als je denkt dat je hard kan werken, je harder zal kunnen werken. Een idee zoals een ander uiteraard.

Straffen en grenzen

Verandering van gedrag wordt doorgaans aangewakkerd via straffen en sancties. Iemand doet iets fout, wordt getoond dat dit niet kan, krijgt straf en doet het de volgende keer niet meer. Tot er uiteindelijk, na veel straffen, een goed gedrag van komt, denkt men.

Ongewenst gedrag bij mensen met autisme heeft altijd een reden. In plaats van te straffen is het volgens de auteurs beter om te onderzoeken wat het ongewenst gedrag heeft veroorzaakt. Het is belangrijk mee autistisch te denken om te zien wat eraan vooraf is gegaan.

Tegelijk zijn er ook regels en grenzen nodig. Een herkende binnengrens en een onzichtbare maar stevige buitengrens, waardoor het mogelijk blijft (vooral voor kinderen) om de eigen grenzen te onderzoeken in een veilige context. Dus om te leren.

Een grens is een lijn die tegenstellingen met elkaar verbindt, luidt een citaat ergens in dit boek. Het hebben van grenzen maakt het mogelijk om verschil te ervaren tussen jezelf en de ander.

Grenzen zijn afhankelijk van waar je bent, met wie je bent, wat je doet en in welke tijd je je bevindt. Ze kunnen ontbreken, ze kunnen gezond zijn en het kunnen muren zijn. Grenzen bieden ook duidelijkheid, en het kan ook nodig zijn iemand met autisme te confronteren met diens grenzen of je eigen grens duidelijk te maken. Al is dat laatste vaak niet zo eenvoudig.

Logisch toch, communicatie?

Uiteindelijk blijft logische communicatie echter het doel. De auteurs gebruiken hiervoor een aantal uitgangspunten. Dit zijn de termen die vooraan in deze bespreking werden opgesomd. Op slechts een paar ga ik dieper in. Al deze termen zijn interessante tools om tot goed contact te komen, en zijn met de nodige oefeningen, citaten en afbeeldingen duidelijk gemaakt.

Het matchen, afstemmen en chunken (NLP-termen) en mailvriendelijk mailen vind ik zelf het meest interessant in dit hoofdstuk.

Matchen betekent wat je zegt, hoe je je lichaam beweegt en houdt, en hoe je spreekt, aan te passen aan de andere persoon. Of toch minstens probeert. Het is niet de bedoeling hem belachelijk te maken.

Afstemmen is op dezelfde golflengte als de andere te komen, mee te praten dus, om tot ‘rapport’ of een goed contact te komen. Het verbaast me wel dat er wordt gesproken over ‘rapport’, aangezien ik zelf slechts uitzondering, en vooral met mensen met autisme, de indruk krijgt tot ‘rapport’ te komen.

Met chunken bedoelen de auteurs het vermogen om informatie te ordenen. Er is de up-chunk (naar het groter geheel, bv voedsel of brood of boterham), down chunk (naar details, brood of boterham of deeg), en laterale chunk (op hetzelfde niveau, bv drank of vlees of krentenbol).

Door gerichte vragen te stellen kan je iemand met autisme die maar door blijft drammen over details helpen ‘up-chunken’ naar een niveau hoger. Het kan ook werken om het grotere geheel in een tekening aan te bieden.

Autismevriendelijk mailen ten slotte is zo duidelijk en overzichtelijk mogelijk te mailen, om overprikkeling te vermijden. Dit kan door een logische opbouw in de mail te houden. In de onderwerp-regel komt de duidelijke benaming van de inhoud. In de tekst vermeldt je onderwerpen per hoofdstuk. En zoveel als mogelijk beperk je non-informatie.

De interventies van een autismevriendelijke coach

Wat een (merkgeregistreerde) Autismevriendelijke! Coach doet, en welke interventies hij of zij allemaal stelt, komt aan bod in de laatste hoofdstukken.

Een hoofdstuk dat mij, als ervaren cliënt, af en toe deed glimlachen. Veel van wat er staat, wordt immers ook door de wat minder autismevriendelijke coach, zeg maar klassieke hulpverlener, gezegd. Het verschil wordt dus niet echt duidelijk gemaakt.

Ook de interventies zijn volgens te technisch om iets te betekenen voor mij als onwetende lezer.

Een mooi citaat aan het einde van het boek

“Op een dag droom ik dat wij kunnen groeien in een volwassen samenleving waarin niemand ‘normaal of abnormaal’ is. Een samenleving die bestaat uit mensen die ieder ander mens gewoon accepteren. Klaar om samen verder te groeien” (Tito Rajarshi Mukhopadhyay)

Ervaringsdeskundigheid als een belangrijke meerwaarde

De meerwaarde van dit boek ligt, behalve in al genoemde aspecten en de zeer handige bijlagen (formulier doel stellen, signaleringslijst overprikkeling, …), ongetwijfeld in de deskundigheid van zowel Gijs Horvers en Marjon Kuipers.

De inbreng van Gijs

Gijs mist vroeg in zijn leven het vermogen om af te stemmen in de wereld waarin hij leeft. Dat verbloemt hij lange tijd met zijn kennis en fantasie. In de jaren die daarop volgen vlucht hij in een apart uiterlijk en middelengebruik. Eenmaal afgestudeerd dobbert hij tien jaar lang rond, van het ene project in het andere, maar vooral in enorme eenzaamheid. Op zijn dertigste, en volledig clean, krijgt hij te horen dat hij op het autismespectrum leeft.

Hij heeft het echter moeilijk met hoe autisme voorgesteld wordt in de literatuur, namelijk als een stoornis die samengaat met weinig mogelijkheden en vaardigheden, en zonder wens tot contact met mensen. Gijs probeert hiermee om te gaan door zijn autisme in te zetten, om anderen met autisme te empoweren en te emanciperen.

In dit boek geeft hij, in aparte kaders, sterk omschreven voorbeelden uit het eigen leven en aanvullingen die de theorie duidelijk maken. Zijn inbreng maakt het boek heel wat praktijkgerichter.

De inbreng van Marjon

Ook Marjon heeft als moeder met een zoon met autisme een hele weg afgelegd. Vanuit de drive om niet langer afhankelijk te zijn van hulpverlening, is ze op zoek gegaan naar mogelijkheden om haar kind zelf de nodige ondersteuning te bieden. Zo volgde ze opleidingen NLP en autisme, en startte Auticomm. Ook zij geeft voorbeelden uit het eigen leven die het boek opfrissen.

Net als Gijs combineert Marjon het ervaringsdeskundige met het opleidingsdeskundige. Al is dat ervaringsdeskundige van Marjon vanuit het standpunt als moeder. Ze ervaart wel dat het leven van iemand met autisme en zijn omgeving wordt verrijkt als je vanuit deze leefwereld leert kijken

Jammer genoeg toch behoorlijk wat mindere kanten aan dit boek

Doorheen het boek is te merken dat zowel Marjon als Gijs zeer positief ingesteld zijn, en sterk geloven in gelijkwaardigheid, beïnvloeden van interne processen, eigen keuzes, verandering, agogiek en maakbaarheid. Dat heeft ongetwijfeld een positieve kant, maar is erg moeilijk goed in een boek te vatten.

Teveel onrust bij de auteurs

Helaas blijkt het voor hen minder gelukt in dit boek een haalbaar evenwicht te vinden tussen het onder-negatieve (de focus op het onophoudelijke en pervasief lijden) en het over-positieve (de focus op autisme als trots, als iets wat eigenlijk niet zo veel voorstelt)

Dat Plan B wiebelt en overhelt naar het over-positieve, maakt het soms ongeloofwaardig en clichématig. Het geeft mij vooral de indruk van (te)veel onrust bij de auteurs. Ook de wil om absoluut ‘gelijkwaardig’ te willen zijn, of positief te staan tegenover autisme, werkt eerder contraproductief. Het doet ook twijfelen of deze handreiking wel zo vernieuwend is.

Dat er nog te weinig rust is gevonden, om een goed evenwicht in afstand-nabijheid tot eigen ervaringen te vinden, hoeft niet noodzakelijk negatief te zijn, maar in dit boek geeft het mij wel die indruk. Misschien is het boek gewoon te vroeg geschreven.

Jammer van de NLP

Een van de voorbeelden van zwakke stukken is het hoofdstuk over NLP of neurolinguistisch programmeren. Dat coauteur Marjon Kuipers NLP-coach, is helaas te merken in dit boek.

Hoewel ik zelf al meerdere keren toepassingen en theorie van NLP ben tegengekomen in opleidingen, kan ik er weinig tot niets mee. Zonder de verwijzingen naar NLP-theorie, of het voorwoord van de NLP-goeroe, zou dit boek er volgens mij zeker niet op zijn achteruit gegaan.

Als lezer van dit boek is het ook bijzonder moeilijk je niet te irriteren aan de talloze Amerikaanse NLP-termen. Hip, dat wel, maar in het Nederlands had ook wel gemogen.

Merkwaardige invulling van gelijkwaardigheid

De auteurs lijken zichzelf soms ook tegen te spreken. Wanneer ze spreken over gelijkwaardigheid, hun afkeer van het stoornis – en labeldenken, wijden ze toch nog een aantal pagina’s aan diverse vormen van autisme en de verschillende verklaringen van de stoornis.

De voorbeelden van de gevolgen van het toekennen van een stoornis zijn er ook flink over. Er zijn even goed mensen met autisme die door het uitblijven van de erkenning van hun autisme als een stoornis zelfmoord plegen.

Toegegeven, bij sommige mensen met autisme, ligt het erg moeilijk dat het in bepaalde gevallen een stoornis wordt genoemd. Zij zijn erg gevoelig voor de negatieve invulling van een bepaalde groep mensen van het woord stoornis.

Andere mensen, en wellicht geen kleine minderheid, doet het stoornisdenken daarentegen niets. Zij noemen het een handicap, of een lijden, een ziekte, een psychiatrische aandoening. Of een anders-zijn. Of gewoon autisme. Als ze zich er al mee bezighouden. Al deze meningen mogen wat mij betreft naar elkaar bestaan. Dat zou ik eerder als een invulling van gelijkwaardigheid verstaan.

Waar ligt de grens tussen iemands persoonlijke sterke kanten en sterktes als gevolg van autisme?

Ook het stukje over de sterke kanten van autisme is jammer genoeg niet geslaagd.

Mensen met autisme hebben zeker sterke kanten maar waar ligt de grens tussen iemands persoonlijke sterke kanten en sterkten als gevolg van autisme?

Op basis waarvan worden bepaalde sterkten aan iemands autisme toegeschreven en andere sterkten niet? Op deze vragen blijf ik alvast op mijn honger bij het lezen van dit stuk van het boek.

Tot slot: geen eenvoudig boek, maar toch een aanrader voor de gevorderde lezer

Daarnaast is ‘Plan B’ zeker geen eenvoudig boek om te lezen. Mocht ik het doorbladerd hebben in de boekhandel zou ik het wellicht niet meteen gekocht hebben. Dat is jammer want het is op zich een erg interessant, leerrijk en vooral uitdagend boek.

Hoewel het esthetisch een erg mooi boek is, vergaloppeert de designer van het boek zich soms met fotootjes, lettertypes en kleurtjes. Zo wordt het voor een autist als ik, die houdt van een weinig afleidende lay-out, soms wat te druk om te lezen.

Voorts is dit boek een heuse intellectuele uitdaging. Het groot aantal thema’s dat aan bod komt, het hoge tempo van het boek, de confronterende uitspraken, de uitdagende opdrachten, het appel op zelfreflectie en bewustwording … het vergt al wat leeservaring (zeker van boeken over communicatie) om dit boek te lezen.

Desondanks zou ik dit boek graag in mijn boekenrek plaatsen. Onder de noemer ‘voor gevorderden’ dan wel. Maar toch als een boek waar ik als persoon met autisme mee kan groeien. Niet om autisme niet langer als een ernstige handicap en een stoornis te zien, wel om er nog meer oplossingsgericht mee te kunnen aan de slag gaan. Kortom, om als mens met autisme te groeien. Of beter, gewoon als mens.