Zondagskind: alsof opgroeien nog niet lastig genoeg is, is een autobiografische, bijna chronologisch vertelde roman, over het opgroeien met autisme, verteld met kennis van achteraf.

‘Genoeg mensen met autisme die wel kunnen rijden’

Het boek begint met een fragment uit 1997. Jasmijn Vink, het hoofdpersonage, heeft autorijles, en dat loopt zodanig mis dat ze doorverwezen wordt voor psychologische testen. Na het onderzoek krijgt ze te horen dat ze autisme heeft. Jasmijn begint zich te verdiepen in de wereld van autisme, en ontdekt in welke mate haar hersenen anders werken.

Oh jee, dacht ik meteen toen ik het las. Nu zal de schrijfster de hele autismegemeenschap over zich krijgen omdat het mis loopt bij de autorijles. Gelukkig is ze zo slim geweest er een soort ‘disclaimer’ bij te voegen dat “er genoeg mensen met autisme zijn die zich wél in het verkeer kunnen handhaven (…) Maar dit is mijn verhaal. Het verhaal van Jasmijn Vink, geboren in Rotterdam, op een winterse zondag in 1978’.

Judith Visser, de schrijfster van het boek, publiceerde reeds een aantal jeugdboeken en psychologische thrillers. Op volwassen leeftijd is bij haar autisme vastgesteld. Voorheen had ze al moeite met praten en voelde ze zich meer op haar gemak bij dieren dan bij mensen. Op feestjes voelde ze zich verschrikkelijk, en werd ze doodziek van de drukte alleen al. In die zin komen er heel wat autobiografische elementen in het verhaal.

De lastige jaren tachtig van de twintigste eeuw

In Zondagskind groeit Jasmijn op in de jaren tachtig van de twintigste eeuw. Daarmee is ze net iets ouder dan ik, maar net niet te oud om in een volledig verschillende tijd te leven.

De lezer volgt Jasmijn van haar vierde tot haar twintigste bij allerlei situaties die iedereen meemaakt tijdens het opgroeien maar die met autisme toch wat lastiger zijn. Ze groeit bovendien op in een tijd met nog minder kennis en bewustzijn van autisme dan nu. Als Jasmijn minder verstaanbaar gedrag stelt wordt dat meteen bekritiseerd als arrogant, ongewillig en welbewust. Haar ouders en grootouders proberen haar gedrag te aanvaarden, maar slagen daar ook niet helemaal in. Ze vinden leven met haar (soms te) ingewikkeld.

Moeilijk contact maken, tenzij met haar hond en Elvis de King

Hoewel Jasmijn al heel vroeg kan lezen, lukt het haar moeilijk om te praten met anderen. Alleen met haar ouders en grootouders lukt het een beetje. Het duurt een hele tijd voor ze op de kleuterschool kan aarden. Al op de eerste schooldag weet ze dat ze er niet wil zijn, en het duurt lang vooraleer ze contact maakt met haar kleuterjuf.

Jasmijn communiceert vooral met haar hond Senta, en met Elvis, als ze een song van Elvis hoort, zich daardoor getroost voelt en alles te weten wil komen over de King. Het contact met beiden heeft als voordeel dat ze niet reageren, of toch niet zoals de meeste mensen dat doen. Zowel Senta als Elvis leveren geen commentaar, ze begrijpen haar zonder woorden en bij hen kan ze zichzelf zijn.

Mensen roepen vooral veel vragen op 

De reacties van de meeste mensen roepen bij haar vooral veel vragen op. Wat bedoelen ze ermee? Wat moet ze antwoorden? Hoe kan het dat anderen weten hoe ze zich moeten gedragen? En hoe komt het dat mensen zich kunnen afsluiten voor de voortdurende vloedgolf aan prikkels? Te veel lawaai, fel licht en dan die reacties van mensen om haar heen die haar verstommen. Ze kan dan niet anders dan zich in haar eigen wereldje troosten en zich afzonderen.

Jasmijn doet in de loop van het verhaal nochtans hard haar best om ermee om te gaan, en probeert zich staande te houden. Ze krijgt een vriendje, en later een relatie, en gaat later een opleiding doen waarbij ze het merendeel van de tijd werkt als receptioniste. Al is het vreemd dat dit werk dan weer wel goed lukt, en komt het wat ongeloofwaardig over als al waar ze last mee had plots lijkt goed te gaan.

Opvallend: de onmacht, de aanvallen en het gevoel opgesloten te zijn

Wat mij vooral opvalt, en waarin ik mezelf herken, is de onmacht van Jasmijn in haar pogingen om toch enigszins ‘normaal’ te zijn. In haar hoofd zijn vooraf en achteraf helemaal voorbereid, maar op het moment zelf lukt het niet ‘juist’ te handelen. Jasmijn bedenkt steeds een situatie vooraf in haar hoofd om goed voorbereid te zijn, en heeft nadien tijd nodig om wat er gebeurd is te verwerken. Dat vergt zodanig veel, dat Jasmijn af en toe tergende aanvallen van migraine krijgt.

Ook het gevoel opgesloten te zitten op een vreselijke school, waar alleen de bibliotheek van enige betekenis is, kan ik me goed voorstellen. Daarnaast blijkt niemand echt oog te hebben voor wat Jasmijn goed kan, waar ze interesse in heeft, wat ze allemaal heeft gelezen, en hoeveel ze wel weet.

De referenties in het boek naar beroemde mensen, programma’s, films en muziek zijn dan ook erg tijdsgebonden. Leuk voor wie in die tijd is opgegroeid, maar misschien wat minder herkenbaar voor wie vroeger of later school heeft gelopen.

Geen zondagskind, maar toch een heel klein beetje wel

De ervaringen van Jasmijn zijn daarentegen tijdloos, denk ik, en voor velen, ook zonder autisme, herkenbaar. Alleen komen de onzekerheid, bezig zijn met wat anderen van haar denken, interesses die heel anders zijn dan die van leeftijdsgenoten, veel ingrijpender aan dan velen zich voorstellen.

Dat lijkt allemaal in schril contrast met de betekenis die ‘Zondagskind’, de titel’, bij ons heeft. Een ‘zondagskind’ zijn betekent figuurlijk dat je een zeldzame geluksvogel bent, maar dat je ook met iedereen kan opschieten en van alles gegund wordt. Het leven van Jasmijn Vink, de hoofdpersoon die weliswaar op een zondag is geboren, barst op het eerste gezicht niet bepaald van meevallers en geluk. Toch kan je als goede lezer hier en daar toch wat details ontdekken waaruit blijkt dat Jasmijn ook beslist meevallers kent.

Een  indrukwekkend verhaal dat heel wat met je doet

Toegegeven, ik lees niet gauw verhalende boeken, zeker niet als het gaat om autisme. Toch werd mijn nieuwsgierigheid gewekt door de vele positieve reacties, onder andere van mensen met autisme. Toen ik het uiteindelijk te pakken kreeg, trof de intrigerende cover, maar ook tijdens het vluchtig doorbladeren had ik meteen het gevoel dat dit geen boek is dat meteen in een categorie is onder te brengen. En van zulke boeken hou ik, net zoals van zulke mensen hou. Het is vlot leesbaar geschreven, zonder veel moeilijke woorden, termen of dubbelzinnigheden..

Zondagskind is een verhaal dat heel wat met je doet. Het is intens verteld en laat je niet los. Af en toe moet ik het aan de kant leggen. Om even afstand te nemen, het wordt soms wat te overweldigend. Het komt dan ook dicht bij hoe ik mijn leven probeerde op te bouwen met autisme. Vol met onverwachte situaties die van alles teweeg brengen, vervuld van een indringend verlangen naar rust en harmonie, vanuit het weten dat je anders bent maar ook dat je, soms merkbaar soms onmerkbaar, in paniek slaat als mensen je dwingen het anders te doen. Of als iets zich anders voordoet dan het beeld dat je ervan had voorgesteld en tussen verwachting en realiteit een onmogelijk te overbruggen kloof gaapt.

Tot slot: een aanrader maar ook gewoon een spannend boek

Zondagskind geeft op z’n zachtst gezegd een indrukwekkende schets van de jeugd van iemand die opgroeit met autisme. Voor anderen lijken het misschien de doodgewoonste dingen, voor Jasmijn zijn het taaie hordes. Judith Visser doet dat duidelijk genoeg om enig begrip voor autistisch denken te stimuleren. Zelfs als dat niet het geval is, is het nog steeds een roman die een unieke psychologische schets en een spannend verhaal biedt.

Zondagskind: alsof opgroeien nog niet lastig genoeg is van Judith Visser is uitgegeven bij Harper Collins (2018)